Soạn bài Tri thức ngữ văn trang 77 - Ngữ văn - Lớp 11 - Chân trời sáng tạo

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 11 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một phần kiến thức vô cùng thú vị và quan trọng trong chương trình Ngữ văn lớp 11, đó là Tri thức ngữ văn trang 77, Tập 2, sách Chân trời sáng tạo. Phần kiến thức này sẽ trang bị cho các em những công cụ lý luận sắc bén để tìm hiểu về thể loại kịch, một trong những loại hình nghệ thuật lâu đời và hấp dẫn nhất của nhân loại. Việc nắm vững các khái niệm như kịch bản văn học, xung đột, hành động kịch, và ngôn ngữ kịch không chỉ giúp các em phân tích tốt các tác phẩm trong sách giáo khoa mà còn mở ra một cánh cửa để hiểu sâu hơn về sân khấu, điện ảnh và các hình thức nghệ thuật trình diễn khác. Sau bài học này, các em sẽ tự tin giải mã cấu trúc của một vở kịch và cảm nhận được trọn vẹn ý đồ nghệ thuật của tác giả.

B. NỘI DUNG CHÍNH

1. Khám phá Kịch bản văn học

Trước khi đi sâu vào phân tích một vở kịch, chúng ta cần hiểu rõ nền tảng của nó - kịch bản văn học. Đây chính là bản thiết kế chi tiết mà từ đó, một thế giới nghệ thuật sống động được tái hiện trên sân khấu.

1.1. Kịch bản văn học là gì?

Định nghĩa cốt lõi

Kịch bản văn học là một loại hình tác phẩm văn học được viết ra với mục đích chính là để dàn dựng thành một vở kịch trên sân khấu. Nó được xem là văn bản gốc, là linh hồn của một tác phẩm sân khấu.

Kịch bản văn học là một văn bản trình bày chi tiết nội dung của một vở kịch, bao gồm cốt truyện, nhân vật, bối cảnh, lời thoại và các chỉ dẫn cần thiết cho việc dàn dựng và diễn xuất.

Khác với truyện hay thơ vốn được sáng tác chủ yếu để đọc, kịch bản văn học mang trong mình "sự sống tiềm năng". Nó chỉ thực sự trọn vẹn khi được các nghệ sĩ (đạo diễn, diễn viên, thiết kế sân khấu...) "giải mã" và biến thành một vở diễn cụ thể, trực quan trước mắt khán giả.

Phân biệt Kịch bản văn học và Tác phẩm sân khấu

Để hiểu rõ hơn, chúng ta hãy so sánh hai khái niệm này:

• Kịch bản văn học (Văn bản):
  • Bản chất: Là tác phẩm văn học, tồn tại dưới dạng chữ viết.
  • Yếu tố cấu thành: Ngôn từ (lời thoại, chỉ dẫn sân khấu).
  • Tiếp nhận: Qua việc đọc. Người đọc phải tự tưởng tượng ra hành động, bối cảnh, cảm xúc.
  • Tác giả: Nhà biên kịch.
• Tác phẩm sân khấu (Vở diễn):
  • Bản chất: Là tác phẩm nghệ thuật tổng hợp, diễn ra trong không gian và thời gian cụ thể.
  • Yếu tố cấu thành: Diễn xuất của diễn viên, lời thoại, âm thanh, ánh sáng, trang phục, đạo cụ, sân khấu...
  • Tiếp nhận: Qua việc xem và nghe trực tiếp. Khán giả trải nghiệm một cách đa giác quan.
  • Tác giả: Là công sức sáng tạo của cả một tập thể (đạo diễn, diễn viên, thiết kế...).

Ví dụ, kịch bản "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" của Lưu Quang Vũ là một tác phẩm văn học. Khi vở kịch này được Nhà hát Tuổi trẻ dàn dựng và công diễn, đó chính là một tác phẩm sân khấu.

1.2. Đặc trưng cấu trúc của kịch bản văn học

Một kịch bản văn học có cấu trúc rất đặc thù, được thiết kế để phục vụ cho việc trình diễn.

Bố cục chung

Một kịch bản thường bao gồm các phần sau:

1. Tên vở kịch: Nhan đề của tác phẩm.
2. Danh sách nhân vật: Liệt kê các nhân vật sẽ xuất hiện, thường kèm theo mô tả ngắn gọn về vai trò, tính cách hoặc mối quan hệ của họ.
3. Phân chia màn (Hồi) và cảnh (Lớp):
   • Hồi (Act): Là phần lớn nhất của vở kịch, thường đánh dấu một chặng phát triển quan trọng của cốt truyện. Một vở kịch có thể có từ 1 đến 5 hồi.
   • Cảnh (Scene): Là một phần nhỏ hơn trong mỗi hồi, thường diễn ra tại một bối cảnh không gian và thời gian duy nhất. Sự thay đổi về cảnh thường đi liền với sự thay đổi về địa điểm hoặc sự ra/vào của các nhân vật.
4. Nội dung vở kịch: Bao gồm lời thoại và chỉ dẫn sân khấu.

Lời chỉ dẫn sân khấu (Chỉ dẫn sân khấu)

Đây là một yếu tố cực kỳ quan trọng, là "tiếng nói" của nhà biên kịch gửi đến đạo diễn và diễn viên. Chúng thường được đặt trong ngoặc đơn và in nghiêng.

Chỉ dẫn sân khấu là những lời chú thích của tác giả về bối cảnh, không gian, thời gian, hành động, cử chỉ, nét mặt, giọng điệu của nhân vật.

Vai trò của chỉ dẫn sân khấu:

• Mô tả bối cảnh: (Phòng khách sang trọng, ánh đèn vàng ấm cúng).
• Hướng dẫn hành động: (Anh ta đi đi lại lại trong phòng, vẻ mặt sốt ruột).
• Gợi ý cảm xúc, tâm trạng: (Nói, giọng run run), (Cười lớn một cách mỉa mai).
• Điều khiển nhịp điệu vở kịch: (Im lặng một lúc lâu).

Khi đọc kịch bản, việc chú ý đến các chỉ dẫn sân khấu sẽ giúp chúng ta hình dung rõ nét hơn về vở diễn và hiểu sâu sắc hơn về tâm lý nhân vật.

Ngôn ngữ nhân vật

Đây là phần chính yếu của kịch bản, bao gồm lời nói của các nhân vật. Ngôn ngữ nhân vật trong kịch có hai hình thức chính:

• Đối thoại (Dialogue): Lời nói qua lại giữa hai hay nhiều nhân vật. Đối thoại là phương tiện chủ yếu để thúc đẩy hành động, bộc lộ tính cách và phát triển xung đột.
• Độc thoại (Monologue/Soliloquy): Lời nói của một nhân vật nói với chính mình, với một đối tượng tưởng tượng hoặc với khán giả. Độc thoại giúp nhân vật trực tiếp bày tỏ suy nghĩ, cảm xúc, nội tâm phức tạp mà không thể hoặc không muốn chia sẻ với các nhân vật khác.

2. Phân tích các yếu tố chính trong kịch

Để hiểu được một vở kịch, chúng ta cần nắm vững ba yếu tố cốt lõi, có mối quan hệ mật thiết với nhau: Xung đột, Hành động và Nhân vật.

2.1. Xung đột kịch (Dramatic Conflict)

Khái niệm và vai trò

Xung đột là trái tim của một vở kịch. Nếu không có xung đột, sẽ không có kịch.

Xung đột kịch là sự va chạm, đối kháng, mâu thuẫn giữa các thế lực, các tính cách, hoặc ngay trong nội tâm một nhân vật. Sự phát triển của xung đột sẽ tạo nên sự phát triển của cốt truyện.

Vai trò của xung đột:

• Tạo ra kịch tính: Gây tò mò, hấp dẫn, lôi cuốn khán giả theo dõi diễn biến.
• Thúc đẩy hành động: Các nhân vật phải hành động để giải quyết xung đột.
• Bộc lộ tính cách: Qua cách đối mặt và giải quyết xung đột, tính cách, tư tưởng, bản chất của nhân vật được thể hiện rõ nét nhất.
• Thể hiện chủ đề, tư tưởng: Xung đột giữa cái thiện và cái ác, cái cao cả và cái thấp hèn, cái cũ và cái mới... chính là cách tác giả gửi gắm thông điệp của mình.

Các loại xung đột thường gặp

1. Xung đột bên ngoài (External Conflict): Là mâu thuẫn giữa nhân vật với các lực lượng bên ngoài.
   • Nhân vật với nhân vật: Ví dụ, mâu thuẫn giữa Vũ Như Tô với phe nổi loạn trong vở Vũ Như Tô.
   • Nhân vật với xã hội: Mâu thuẫn giữa cá nhân với định kiến, luật lệ, giai cấp xã hội. Ví dụ, Nora trong vở Nhà búp bê mâu thuẫn với xã hội nam quyền.
   • Nhân vật với hoàn cảnh, thiên nhiên: Con người chống chọi với số phận, thiên tai...
2. Xung đột bên trong (Internal Conflict): Là mâu thuẫn, giằng xé diễn ra ngay trong nội tâm của một nhân vật. Đây thường là những xung đột sâu sắc nhất.
   • Ví dụ: Xung đột nội tâm của Trương Ba trong vở Hồn Trương Ba, da hàng thịt - phải sống trong thân xác của một người khác, đấu tranh giữa việc giữ gìn sự trong sạch của tâm hồn và sự dung tục của thể xác.

Trong một vở kịch, các loại xung đột này thường đan xen, tác động lẫn nhau, tạo nên một mạng lưới mâu thuẫn phức tạp.

2.2. Hành động kịch (Dramatic Action)

Định nghĩa hành động kịch

Hành động trong kịch không chỉ đơn thuần là những cử chỉ vật lý như đi, đứng, chạy, nhảy. Nó mang một ý nghĩa rộng hơn.

Hành động kịch là toàn bộ các hoạt động (bao gồm cả lời nói, cử chỉ, việc làm) của nhân vật nhằm giải quyết xung đột, theo đuổi mục tiêu của mình. Hành động kịch tạo thành một chuỗi sự kiện có quan hệ nhân quả, thúc đẩy cốt truyện đi từ mở đầu đến kết thúc.

Ví dụ, trong vở Romeo và Juliet, hành động không chỉ là việc Romeo giết Tybalt, mà còn là việc Juliet uống thuốc ngủ giả, hay việc cha xứ gửi thư... Tất cả đều là những hành động nhằm giải quyết xung đột tình yêu bị ngăn cấm.

Mối quan hệ giữa hành động và xung đột

Xung đột và hành động là hai mặt của một vấn đề, không thể tách rời:

• Xung đột là nguyên nhân của hành động: Vì có mâu thuẫn, có mục tiêu cần đạt được, nên nhân vật mới phải hành động.
• Hành động làm phát triển xung đột: Mỗi hành động của nhân vật này sẽ dẫn đến phản ứng (hành động đáp trả) của nhân vật khác, khiến xung đột ngày càng gay gắt, leo thang đến đỉnh điểm (cao trào).
• Hành động giải quyết xung đột: Chuỗi hành động cuối cùng sẽ dẫn đến kết quả của vở kịch, xung đột được giải quyết (dù theo hướng bi kịch hay hài kịch).

2.3. Nhân vật kịch (Dramatic Character)

Cách xây dựng nhân vật trong kịch

Do không có người kể chuyện, nhân vật trong kịch được khắc họa chủ yếu qua hai con đường:

1. Hành động của nhân vật: "Hãy xem họ làm gì, đừng chỉ nghe họ nói gì". Hành động là thước đo chính xác nhất cho bản chất của nhân vật.
2. Ngôn ngữ của nhân vật: Lời đối thoại và độc thoại bộc lộ trình độ học vấn, địa vị xã hội, tính cách, và đặc biệt là thế giới nội tâm của họ.

Bên cạnh đó, chỉ dẫn sân khấu của tác giả và lời nhận xét của các nhân vật khác cũng là những kênh thông tin quan trọng giúp người đọc/xem hình dung về nhân vật.

Phân tích nhân vật kịch

Khi phân tích một nhân vật kịch, các em cần chú ý:

• Mục tiêu và động cơ: Nhân vật muốn gì? Tại sao họ lại muốn điều đó?
• Hành động: Nhân vật đã làm gì để đạt được mục tiêu?
• Mối quan hệ: Nhân vật có quan hệ như thế nào với các nhân vật khác (đồng minh, kẻ thù)?
• Nội tâm: Nhân vật có những đấu tranh, giằng xé nội tâm nào?
• Sự phát triển: Nhân vật có thay đổi (về nhận thức, tính cách) từ đầu đến cuối vở kịch không? Tại sao?

3. Ngôn ngữ kịch và các phương tiện biểu đạt

Ngôn ngữ là chất liệu chính của kịch bản văn học. Ngôn ngữ kịch có những đặc điểm riêng biệt, mang tính hành động và khẩu ngữ cao.

3.1. Đối thoại và Độc thoại

Đối thoại (Dialogue)

Đối thoại trong kịch không phải là cuộc trò chuyện thông thường. Mỗi câu thoại đều có mục đích nghệ thuật:

• Hành động hóa ngôn ngữ: Lời nói trong kịch có sức nặng như một hành động. Một lời tuyên chiến, một lời cầu hôn, một lời kết tội... đều có thể làm thay đổi hoàn toàn cục diện.
• Cá tính hóa ngôn ngữ: Lời thoại phải phù hợp với tính cách, xuất thân, lứa tuổi, nghề nghiệp của nhân vật. Lời của một vị vua sẽ khác lời của một người nông dân.
• Tạo kịch tính: Những màn đối thoại gay gắt, căng thẳng, đầy ẩn ý chính là nơi xung đột bộc lộ rõ nhất.

Độc thoại (Monologue & Soliloquy)

Độc thoại là "cửa sổ" nhìn vào tâm hồn nhân vật. Nó có các chức năng quan trọng:

• Trình bày thông tin: Giúp khán giả hiểu rõ hơn về những sự kiện đã, đang hoặc sắp xảy ra.
• Bộc lộ nội tâm: Đây là chức năng chính. Nhân vật tự phân tích, tự chất vấn, đấu tranh với chính mình, qua đó bộc lộ những suy nghĩ, tình cảm thầm kín nhất. Lời độc thoại nổi tiếng "Sống hay không sống - đó là vấn đề" (To be or not to be) của Hamlet là một ví dụ kinh điển.

3.2. Chỉ dẫn sân khấu

Như đã đề cập, chỉ dẫn sân khấu là một phần không thể thiếu. Nó không phải là lời nói được vang lên trên sân khấu, nhưng lại có quyền lực chi phối toàn bộ vở diễn.

Khi đọc kịch bản, các em hãy coi chỉ dẫn sân khấu như một "người dẫn chuyện thầm lặng". Nó cung cấp những chi tiết mà lời thoại không thể diễn tả hết, giúp chúng ta hình dung một cách đầy đủ và sống động về thế giới nghệ thuật của vở kịch. Ví dụ, một chỉ dẫn (nhìn xa xăm) có thể tiết lộ cả một nỗi niềm hoài vọng hoặc sự lo âu của nhân vật, còn sâu sắc hơn cả một đoạn thoại dài.

4. So sánh Kịch bản văn học và các loại hình văn học khác

Để củng cố kiến thức, việc so sánh kịch với các thể loại khác là rất cần thiết.

4.1. Kịch bản văn học và Truyện/Tiểu thuyết

4.2. Kịch bản văn học và Thơ

Sự khác biệt giữa kịch và thơ còn rõ ràng hơn:

• Mục đích chính: Kịch hướng tới hành động và xung đột. Thơ hướng tới việc bộc lộ cảm xúc, suy tư và xây dựng hình ảnh.
• Ngôn ngữ: Ngôn ngữ kịch gần với lời nói hằng ngày, mang tính khẩu ngữ và hành động. Ngôn ngữ thơ giàu hình ảnh, nhạc điệu, cô đọng và hàm súc.
• Cốt truyện: Kịch bắt buộc phải có cốt truyện rõ ràng. Thơ trữ tình thường không có cốt truyện, chỉ tập trung thể hiện một trạng thái cảm xúc, một khoảnh khắc của tâm hồn.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Để củng cố lại những kiến thức vừa học, các em hãy thử trả lời các câu hỏi sau:

1. Câu hỏi 1: Phân biệt kịch bản văn học và một vở kịch được công diễn trên sân khấu. Yếu tố nào là cốt lõi của kịch bản văn học?

   Gợi ý trả lời: Kịch bản là văn bản (chữ viết), vở diễn là nghệ thuật tổng hợp (trình diễn). Cốt lõi của kịch bản là ngôn từ (lời thoại và chỉ dẫn sân khấu), là cơ sở để tạo nên vở diễn. Vở diễn có thêm diễn xuất, âm thanh, ánh sáng...

2. Câu hỏi 2: Xung đột kịch là gì và tại sao nó lại quan trọng trong việc tạo nên một vở kịch hấp dẫn? Lấy ví dụ từ một tác phẩm kịch bạn đã học hoặc đã xem.

   Gợi ý trả lời: Xung đột là mâu thuẫn, đối kháng... Nó quan trọng vì tạo kịch tính, thúc đẩy hành động, bộc lộ nhân vật và thể hiện chủ đề. Ví dụ: Xung đột giữa khát vọng nghệ thuật cao cả của Vũ Như Tô và lợi ích thiết thực của nhân dân trong vở Vũ Như Tô.

3. Câu hỏi 3: Phân tích mối quan hệ chặt chẽ giữa xung đột, hành động và nhân vật trong một kịch bản văn học.

   Gợi ý trả lời: Đây là mối quan hệ nhân quả. Xung đột là nguyên nhân khiến nhân vật phải hành động. Hành động của nhân vật làm cho xung đột phát triển. Qua hành động để giải quyết xung đột, tính cách nhân vật được bộc lộ.

4. Câu hỏi 4: Lời chỉ dẫn sân khấu có vai trò gì? Nó cung cấp những thông tin gì cho đạo diễn, diễn viên và cả người đọc kịch bản?

   Gợi ý trả lời: Vai trò là hướng dẫn, gợi ý. Nó cung cấp thông tin về: bối cảnh (không gian, thời gian), hành động, cử chỉ, trang phục, giọng điệu, tâm trạng của nhân vật. Nó giúp đạo diễn, diễn viên và người đọc hình dung ra vở diễn một cách cụ thể.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Qua bài học hôm nay, chúng ta đã hệ thống hóa được những kiến thức nền tảng và cốt lõi nhất về thể loại kịch. Các em cần ghi nhớ rằng, kịch bản văn học là một bản thiết kế nghệ thuật độc đáo, vận hành dựa trên guồng máy của xung đột, được thúc đẩy bởi hành động và làm sống động bởi các nhân vật. Ngôn ngữ kịch, đặc biệt là đối thoại, độc thoại và những chỉ dẫn sân khấu thầm lặng, là chìa khóa để mở cánh cửa vào thế giới nội tâm nhân vật và tư tưởng của tác giả. Việc nắm vững những tri thức ngữ văn này sẽ là hành trang quý giá, giúp các em không chỉ học tốt môn Ngữ văn mà còn nâng cao khả năng cảm thụ các loại hình nghệ thuật sân khấu, điện ảnh trong cuộc sống. Hãy thử tìm đọc một kịch bản hoàn chỉnh và xem vở diễn tương ứng để có trải nghiệm sâu sắc nhất nhé!