Soạn bài Tri thức ngữ văn trang 85 - Ngữ văn - Lớp 9 - Chân trời sáng tạo

A. Lời Mở Đầu: Chìa Khóa Vàng Khai Mở Tri Thức Ngữ Văn

Chào các em học sinh lớp 9 thân mến! Chúng ta đang cùng nhau bước vào một chặng đường mới trong hành trình khám phá vẻ đẹp của môn Ngữ văn. Bài học hôm nay, "Tri thức ngữ văn" trang 85 trong sách Chân trời sáng tạo, Tập 2, không chỉ là một bài học thông thường mà còn là bộ công cụ thiết yếu, là chiếc chìa khóa vạn năng giúp các em mở ra những cánh cửa tri thức phức tạp hơn. Trong bài học này, chúng ta sẽ cùng nhau tìm hiểu ba mảng kiến thức quan trọng: Văn bản thông tin tổng hợp, biện pháp tu từ Lặp cấu trúc và cách sử dụng Từ Hán Việt. Nắm vững những kiến thức này không chỉ giúp các em đọc hiểu tốt hơn các văn bản trong sách giáo khoa mà còn nâng cao khả năng phân tích, cảm thụ và tạo lập văn bản trong cuộc sống hàng ngày. Hãy cùng nhau bắt đầu hành trình thú vị này nhé!

B. Nội Dung Chính: Phân Tích Chuyên Sâu Tri Thức Ngữ Văn

I. Khám Phá Văn Bản Thông Tin Tổng Hợp

Trong thời đại số, chúng ta tiếp xúc với thông tin mỗi ngày qua nhiều hình thức. Văn bản thông tin tổng hợp chính là một trong những dạng phổ biến nhất. Hiểu rõ về nó sẽ giúp các em trở thành những người đọc thông thái.

1. Văn bản thông tin tổng hợp là gì?

Văn bản thông tin tổng hợp là loại văn bản trình bày thông tin từ nhiều nguồn, nhiều khía cạnh khác nhau về một sự vật, hiện tượng, sự kiện... bằng cách kết hợp nhiều phương thức biểu đạt và phương tiện giao tiếp khác nhau, đặc biệt là sự phối hợp giữa kênh chữ (ngôn ngữ) và kênh hình (hình ảnh, biểu đồ, sơ đồ...).

Nói một cách đơn giản, thay vì chỉ đọc một đoạn văn xuôi thuần túy, các em sẽ thấy loại văn bản này giống như một bức tranh ghép đa dạng, nơi con chữ, hình ảnh, số liệu cùng nhau kể một câu chuyện thông tin một cách sinh động và toàn diện.

2. Đặc điểm nổi bật của văn bản thông tin tổng hợp

a. Sự kết hợp đa phương thức

Đây là đặc điểm cốt lõi nhất. Một văn bản thông tin tổng hợp không bao giờ chỉ có chữ. Nó là sự hòa quyện của:

• Yếu tố ngôn ngữ (kênh chữ): Các đoạn văn, câu chữ, số liệu, thuật ngữ... cung cấp thông tin chi tiết, lập luận và giải thích.
• Yếu tố phi ngôn ngữ (kênh hình):
  • Hình ảnh: Ảnh chụp, tranh vẽ minh họa giúp trực quan hóa đối tượng, tạo sự hấp dẫn.
  • Biểu đồ: Biểu đồ cột, tròn, đường... giúp so sánh số liệu, thể hiện xu hướng một cách khoa học, dễ hiểu.
  • Sơ đồ, bản đồ: Giúp hệ thống hóa thông tin, chỉ ra mối quan hệ giữa các yếu tố hoặc vị trí địa lý.
  • Bảng biểu: Tổng hợp dữ liệu một cách ngắn gọn, có hệ thống.

Ví dụ: Một bài báo về tình hình biến đổi khí hậu có thể bao gồm: một đoạn văn giải thích nguyên nhân (kênh chữ), một biểu đồ thể hiện sự gia tăng nhiệt độ toàn cầu qua các năm (kênh hình), và một bản đồ chỉ ra các khu vực bị ảnh hưởng nặng nề nhất (kênh hình).

b. Cấu trúc rõ ràng, logic

Để người đọc không bị "ngợp" trước lượng thông tin đa dạng, văn bản thông tin tổng hợp thường có cấu trúc rất chặt chẽ. Các em có thể dễ dàng nhận thấy:

• Nhan đề (tít) lớn, nhan đề phụ (sa-pô): Giúp tóm tắt nội dung chính và thu hút sự chú ý.
• Các đề mục được đánh số hoặc in đậm: Phân chia văn bản thành các phần nhỏ, mỗi phần tập trung vào một khía cạnh của chủ đề.
• Cách trình bày trực quan: Sử dụng các hộp thông tin (infographic), các đoạn trích dẫn được làm nổi bật để nhấn mạnh những điểm quan trọng.

3. Cách đọc hiểu văn bản thông tin tổng hợp hiệu quả

Để chinh phục loại văn bản này, các em cần một chiến lược đọc thông minh. Hãy thử các bước sau:

1. Đọc lướt tổng quan: Đọc nhan đề, các đề mục, xem qua hình ảnh và biểu đồ trước tiên. Bước này giúp các em có cái nhìn bao quát về chủ đề và cấu trúc của văn bản.
2. Đọc kĩ kênh chữ: Đọc chi tiết các đoạn văn để nắm bắt thông tin, luận điểm, và cách giải thích của tác giả. Hãy chú ý đến các từ khóa, các thuật ngữ chuyên ngành.
3. Phân tích kênh hình: Đừng bỏ qua hình ảnh hay biểu đồ! Hãy tự đặt câu hỏi: "Hình ảnh này minh họa cho điều gì?", "Biểu đồ này cho thấy xu hướng nào?", "Mối liên hệ giữa số liệu trong bảng và nội dung đoạn văn là gì?".
4. Kết nối thông tin: Bước quan trọng nhất là xâu chuỗi thông tin từ kênh chữ và kênh hình lại với nhau. Thông tin từ hai kênh này bổ sung, giải thích và làm sáng tỏ cho nhau. Đây chính là cách hiểu sâu và toàn diện vấn đề.
5. Tóm tắt và đánh giá: Sau khi đọc, hãy thử tóm tắt lại những thông tin chính bằng lời văn của mình hoặc bằng một sơ đồ tư duy. Đồng thời, hãy đánh giá độ tin cậy của thông tin và mục đích của người viết.

II. Tìm Hiểu Sâu Về Biện Pháp Tu Từ Lặp Cấu Trúc

Nếu văn bản thông tin là công cụ để tiếp nhận tri thức, thì các biện pháp tu từ lại là gia vị giúp ngôn ngữ trở nên giàu hình ảnh và cảm xúc hơn. Lặp cấu trúc là một trong những biện pháp tu từ quen thuộc nhưng đầy sức mạnh.

1. Định nghĩa và cách nhận biết

Lặp cấu trúc (còn gọi là phép song hành, điệp cú pháp) là biện pháp tu từ trong đó người viết/nói lặp lại một cấu trúc ngữ pháp (cụm từ, vế câu, câu) nhằm tạo ra sự cân đối, nhịp nhàng cho lời văn, nhấn mạnh ý và gợi ra những liên tưởng sâu sắc.

a. Cách nhận biết

Để nhận ra biện pháp này, các em hãy tìm kiếm sự lặp lại về mặt "khung xương" ngữ pháp. Cụ thể:

• Các vế câu hoặc các câu có cùng kiểu cấu trúc chủ-vị.
• Các cụm từ có cùng kiểu kết hợp (ví dụ: danh từ + tính từ, động từ + bổ ngữ).
• Sự lặp lại này thường đi liền nhau hoặc ở những vị trí tương đương trong văn bản.

b. Ví dụ minh họa

Hãy xem ví dụ kinh điển trong "Hịch tướng sĩ" của Trần Quốc Tuấn:

"...Thác Lạc, ta cùng các ngươi sẽ bị bắt; Mộc Lặc, ta cùng các ngươi sẽ bị cầm. Chẳng những tông miếu của ta sẽ bị người khác giày xéo, mà phần mộ của cha mẹ các ngươi cũng sẽ bị người khác bới đào..."

Phân tích:

• Cấu trúc 1: Địa danh, ta cùng các ngươi sẽ bị + động từ. (Thác Lạc... bị bắt; Mộc Lặc... bị cầm)
• Cấu trúc 2: Chẳng những + đối tượng 1 + sẽ bị..., mà + đối tượng 2 + cũng sẽ bị...

2. Tác dụng nghệ thuật của lặp cấu trúc

Việc sử dụng lặp cấu trúc không chỉ là một sự trùng hợp ngẫu nhiên mà mang nhiều dụng ý nghệ thuật sâu sắc:

• Tạo nhịp điệu, sự cân đối: Giúp câu văn, đoạn văn trở nên hài hòa, nhịp nhàng, dễ đọc, dễ nhớ. Điều này đặc biệt hiệu quả trong văn chính luận, thơ ca và các bài diễn văn.
• Nhấn mạnh ý, khắc sâu nội dung: Việc lặp lại một cấu trúc giúp người đọc tập trung vào những ý tưởng cốt lõi mà tác giả muốn truyền tải. Nó làm cho luận điểm trở nên rõ ràng và có sức nặng hơn.
• Tạo sự liên kết, liệt kê: Giúp liệt kê các sự vật, hiện tượng, hành động một cách có hệ thống, cho thấy chúng có sự tương đồng hoặc cùng cấp độ với nhau.
• Bộc lộ cảm xúc: Sự lặp lại có thể diễn tả những cảm xúc dồn dập, mãnh liệt như sự căm phẫn, nỗi đau đớn, niềm vui sướng hay sự tha thiết, khẩn khoản.

3. Phân biệt với các biện pháp tu từ khác

Các em cần phân biệt rõ lặp cấu trúc với các biện pháp tu từ có yếu tố lặp lại khác:

Lưu ý: Một câu văn có thể sử dụng đồng thời nhiều biện pháp tu từ. Ví dụ, câu văn có lặp cấu trúc cũng có thể chứa cả điệp ngữ và liệt kê.

III. Mở Rộng Vốn Từ Với Từ Hán Việt

Từ Hán Việt là một bộ phận không thể thiếu trong kho tàng từ vựng tiếng Việt. Sử dụng đúng và hay từ Hán Việt sẽ giúp lời ăn tiếng nói và bài viết của các em trở nên trang trọng, giàu sắc thái và chính xác hơn.

1. Khái niệm và vai trò của từ Hán Việt

Từ Hán Việt là những từ trong tiếng Việt có nguồn gốc từ tiếng Hán và được đọc theo âm Hán Việt. Đây là kết quả của quá trình giao lưu văn hóa lâu dài trong lịch sử.

Vai trò của từ Hán Việt:

• Làm phong phú kho từ vựng: Rất nhiều khái niệm, đặc biệt trong lĩnh vực chính trị, khoa học, nghệ thuật, triết học... được biểu thị bằng từ Hán Việt (ví dụ: độc lập, dân chủ, kinh tế, triết học, tâm lí).
• Tạo sắc thái trang trọng, cổ kính: Trong nhiều trường hợp, sử dụng từ Hán Việt mang lại vẻ trang trọng, khái quát, tao nhã hơn so với từ thuần Việt tương đương.
  • Ví dụ: phu nhân (trang trọng hơn vợ), thiên nhiên (khái quát hơn trời đất), tạ thế (trang trọng, giảm nhẹ hơn chết).
• Tạo tính chính xác, cô đọng: Nhiều từ Hán Việt có khả năng biểu thị những khái niệm phức tạp một cách ngắn gọn, súc tích (ví dụ: bất khả xâm phạm, quang hợp, gia tốc).

2. Cách sử dụng từ Hán Việt đúng sắc thái, ngữ cảnh

Sử dụng từ Hán Việt như một con dao hai lưỡi. Dùng đúng sẽ làm câu văn hay hơn, nhưng lạm dụng hoặc dùng sai sẽ khiến câu văn trở nên tối nghĩa, sáo rỗng.

a. Đúng ngữ cảnh

Hãy chọn từ Hán Việt khi cần sắc thái trang trọng, khái quát. Tránh dùng trong các tình huống giao tiếp thân mật, đời thường nếu không cần thiết.

• Nên: "Chủ tịch Hồ Chí Minh là một vĩ nhân của dân tộc Việt Nam." (Dùng vĩ nhân rất phù hợp).
• Không nên: "Mẹ em là một vĩ nhân trong nhà." (Gây cảm giác cường điệu, không tự nhiên. Nên dùng: "Mẹ em là người tuyệt vời nhất.").

b. Đúng sắc thái ý nghĩa

Nhiều từ Hán Việt có ý nghĩa rất tinh tế. Cần hiểu rõ nghĩa của từng yếu tố cấu tạo nên từ để dùng cho chính xác.

• Ví dụ: yếu điểm và điểm yếu.
  • Yếu điểm (yếu: quan trọng; điểm: điểm): điểm quan trọng, cốt lõi. Ví dụ: "Nắm được yếu điểm của kế hoạch."
  • Điểm yếu: chỗ còn yếu kém, hạn chế. Ví dụ: "Điểm yếu của cậu ấy là hay tự ti."

Dùng sai hai từ này sẽ làm thay đổi hoàn toàn ý nghĩa của câu.

c. Tránh lạm dụng

Không nên "sính" dùng từ Hán Việt khi đã có từ thuần Việt tương đương, dễ hiểu và phù hợp hơn. Việc lạm dụng sẽ làm cho lời văn trở nên nặng nề, khó hiểu và thiếu tự nhiên.

• Lạm dụng: "Gia đình tôi hữu tứ khẩu nhân." (Nên nói: "Nhà tôi có bốn người.")
• Lạm dụng: "Xin quý khách vui lòng di chuyển cước bộ." (Nên nói: "Xin quý khách vui lòng đi bộ.")

3. Mẹo học và ghi nhớ từ Hán Việt

Để làm chủ từ Hán Việt, các em có thể áp dụng một số phương pháp sau:

1. Học theo yếu tố Hán Việt: Học nghĩa của các yếu tố Hán Việt phổ biến (ví dụ: quốc - nước, gia - nhà, nhân - người, thiên - trời, địa - đất, hữu - có, vô - không...). Khi gặp một từ mới, các em có thể đoán nghĩa dựa trên các yếu tố đã biết.
2. Lập sổ tay từ vựng: Ghi lại các từ Hán Việt hay, khó hoặc dễ nhầm lẫn, kèm theo nghĩa và ví dụ cụ thể.
3. Đọc nhiều: Đọc các tác phẩm văn học, bài báo, tài liệu có sử dụng nhiều từ Hán Việt để làm quen với cách dùng trong ngữ cảnh thực tế.
4. Sử dụng từ điển Hán Việt: Khi không chắc chắn về nghĩa của một từ, đừng ngần ngại tra từ điển. Đây là công cụ hỗ trợ đắc lực nhất.

C. Câu Hỏi Ôn Tập Và Vận Dụng

Để củng cố những kiến thức vừa học, các em hãy suy nghĩ và trả lời các câu hỏi sau:

1. Câu hỏi 1: Tìm một văn bản thông tin tổng hợp trên sách, báo hoặc internet (ví dụ: một bài giới thiệu về một di tích lịch sử, một bài phân tích về lợi ích của việc đọc sách...). Phân tích cấu trúc của văn bản đó và chỉ ra sự kết hợp giữa kênh chữ và kênh hình đã giúp em hiểu rõ hơn về chủ đề như thế nào.

2. Câu hỏi 2: Đọc đoạn trích sau trong "Bình Ngô đại cáo" của Nguyễn Trãi và thực hiện yêu cầu:
   "Việc nhân nghĩa cốt ở yên dân,
   Quân điếu phạt trước lo trừ bạo.
   Như nước Đại Việt ta từ trước,
   Vốn xưng nền văn hiến đã lâu.
   Núi sông bờ cõi đã chia,
   Phong tục Bắc Nam cũng khác."
   a. Chỉ ra biện pháp tu từ lặp cấu trúc được sử dụng trong đoạn trích.
   b. Phân tích tác dụng của biện pháp tu từ đó trong việc thể hiện tư tưởng, tình cảm của tác giả.

3. Câu hỏi 3: So sánh sắc thái ý nghĩa của các cặp từ sau và đặt câu với mỗi từ để phân biệt: a) phụ nữ và đàn bà; b) hy sinh và chết; c) thân mẫu và mẹ. Qua đó, em rút ra bài học gì về việc sử dụng từ Hán Việt?

D. Kết Luận & Tóm Tắt

Bài học hôm nay đã trang bị cho các em ba công cụ tri thức ngữ văn vô cùng quan trọng. Thứ nhất, kỹ năng đọc hiểu văn bản thông tin tổng hợp giúp các em tự tin tiếp nhận và xử lý thông tin trong thế giới hiện đại. Thứ hai, việc nhận diện và phân tích tác dụng của biện pháp tu từ lặp cấu trúc giúp các em cảm thụ sâu sắc hơn vẻ đẹp và sức mạnh của ngôn từ. Cuối cùng, hiểu và sử dụng đúng từ Hán Việt không chỉ làm giàu vốn từ mà còn nâng cao khả năng diễn đạt một cách tinh tế, trang trọng. Hy vọng rằng, với những kiến thức này, các em sẽ ngày càng yêu thích và học tốt môn Ngữ văn. Hãy luôn chủ động quan sát, phân tích và áp dụng những gì đã học vào thực tế đọc và viết hàng ngày nhé!