Soạn bài Tri thức ngữ văn trang 88 - Ngữ văn - Lớp 9 - Chân trời sáng tạo

A. PHẦN MỞ ĐẦU: Chìa khóa giải mã văn bản và đời sống

Chào các em học sinh lớp 9 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một phần kiến thức vô cùng quan trọng trong chương trình Ngữ văn - bài Tri thức ngữ văn trang 88 trong sách Chân trời sáng tạo. Bài học này không chỉ là những lý thuyết khô khan mà chính là bộ công cụ giúp các em "giải mã" các tác phẩm văn học một cách sâu sắc hơn và giao tiếp hiệu quả hơn trong cuộc sống. Chúng ta sẽ tìm hiểu về ba mảng kiến thức chính: cấu trúc của một truyện ngắn, sự thú vị của biệt ngữ xã hội, và vai trò tinh tế của trợ từ, thán từ. Việc nắm vững những tri thức này sẽ giúp các em không chỉ phân tích tác phẩm tốt hơn, viết văn hay hơn mà còn trở thành những người giao tiếp tinh tế, thấu hiểu các tầng nghĩa của ngôn ngữ. Hãy cùng bắt đầu hành trình khám phá nhé!

B. NỘI DUNG CHÍNH: Phân tích chuyên sâu

I. Khám phá thế giới nghệ thuật của Truyện ngắn

Truyện ngắn là một thể loại văn học rất quen thuộc, nhưng để hiểu sâu về nó, chúng ta cần "mổ xẻ" các yếu tố cấu thành. Đây là nền tảng để các em cảm nhận trọn vẹn cái hay, cái đẹp của những tác phẩm như "Làng" của Kim Lân hay "Lặng lẽ Sa Pa" của Nguyễn Thành Long.

1. Định nghĩa và đặc trưng của truyện ngắn

Truyện ngắn là một thể loại tự sự cỡ nhỏ, tập trung khắc họa một khoảnh khắc, một tình huống, một lát cắt của đời sống hoặc một khía cạnh trong nội tâm, tính cách nhân vật. Do dung lượng ngắn, truyện ngắn thường có cấu trúc chặt chẽ, dồn nén và giàu sức gợi.

Những đặc trưng chính của truyện ngắn bao gồm:

• Dung lượng ngắn gọn: Khác với tiểu thuyết đồ sộ, truyện ngắn thường chỉ gói gọn trong vài trang đến vài chục trang.
• Cốt truyện tập trung: Thường xoay quanh một tình huống truyện độc đáo, một sự kiện chính thay vì trải dài theo cuộc đời nhân vật.
• Nhân vật ít: Tập trung vào một hoặc một vài nhân vật chính để khắc họa sâu sắc.
• Chi tiết cô đọng: Mọi chi tiết, hình ảnh, lời nói đều được chắt lọc kỹ lưỡng, mang nhiều ý nghĩa ẩn dụ.
• Kết thúc thường bất ngờ, gợi mở: Nhiều truyện ngắn có cái kết mở, để lại dư âm và không gian cho người đọc suy ngẫm.

2. Các yếu tố cốt lõi của truyện ngắn

Để phân tích một truyện ngắn, chúng ta cần nắm vững các yếu tố sau:

a. Cốt truyện (Plot)

Cốt truyện là chuỗi các sự kiện, biến cố được tổ chức theo một trình tự nhất định, thể hiện diễn biến của câu chuyện và mối quan hệ giữa các nhân vật. Cốt truyện thường có các thành phần cơ bản: trình bày (giới thiệu bối cảnh, nhân vật), thắt nút (xảy ra mâu thuẫn, xung đột), phát triển (sự kiện tiếp diễn, mâu thuẫn tăng cao), đỉnh điểm (mâu thuẫn lên tới cực điểm), và mở nút (mâu thuẫn được giải quyết, kết thúc câu chuyện).

Ví dụ: Trong truyện "Làng" của Kim Lân, cốt truyện xoay quanh tình huống ông Hai nghe tin làng Chợ Dầu theo giặc. Đây chính là "thắt nút" đẩy nhân vật vào bi kịch nội tâm. Đỉnh điểm là khi ông tâm sự với đứa con út, và mở nút là khi tin làng theo giặc được cải chính.

b. Nhân vật (Character)

Nhân vật là "linh hồn" của tác phẩm. Nhà văn xây dựng nhân vật để thể hiện tư tưởng, chủ đề của truyện. Nhân vật được khắc họa qua:

• Ngoại hình: Vóc dáng, quần áo, gương mặt...
• Nội tâm: Suy nghĩ, cảm xúc, trăn trở, dằn vặt...
• Hành động: Việc làm, cử chỉ của nhân vật.
• Ngôn ngữ: Lời nói của nhân vật (đối thoại, độc thoại).
• Mối quan hệ với các nhân vật khác.

Ví dụ: Nhân vật anh thanh niên trong "Lặng lẽ Sa Pa" không có tên cụ thể, nhưng được khắc họa rõ nét qua hành động (tặng hoa, tặng củ tam thất), ngôn ngữ (khiêm tốn, say mê công việc) và suy nghĩ (quan niệm về hạnh phúc, công việc) để làm nổi bật vẻ đẹp của người lao động thầm lặng.

c. Người kể chuyện và điểm nhìn (Narrator and Point of View)

Đây là một yếu tố nghệ thuật cực kỳ quan trọng, quyết định cách câu chuyện được truyền tải đến người đọc.

• Người kể chuyện ngôi thứ nhất: Người kể xưng "tôi", trực tiếp tham gia hoặc chứng kiến câu chuyện. Cách kể này tạo cảm giác chân thực, gần gũi, giúp người đọc dễ dàng đồng cảm với nội tâm nhân vật. Tuy nhiên, cái nhìn thường mang tính chủ quan.
• Người kể chuyện ngôi thứ ba: Người kể giấu mình, gọi nhân vật bằng tên hoặc "hắn", "cô ấy", "họ". Cách kể này cho phép người kể có cái nhìn toàn tri, biết hết mọi suy nghĩ, hành động của nhân vật, giúp câu chuyện khách quan và bao quát hơn.

Điểm nhìn là vị trí, góc độ mà từ đó người kể quan sát và trần thuật câu chuyện. Người kể ngôi thứ ba có thể có điểm nhìn toàn tri (biết tất cả) hoặc điểm nhìn hạn tri (chỉ biết những gì một nhân vật biết).

d. Lời người kể chuyện và lời nhân vật

Trong một truyện ngắn, hai loại lời này đan xen với nhau.

• Lời người kể chuyện: Là lời dùng để kể, miêu tả sự vật, sự việc, giới thiệu nhân vật, bình luận...
• Lời nhân vật: Là lời nói của các nhân vật, thể hiện qua đối thoại (nói với người khác) hoặc độc thoại (nói một mình) và độc thoại nội tâm (suy nghĩ trong đầu). Lời nhân vật giúp khắc họa tính cách và thúc đẩy cốt truyện phát triển.

Ví dụ: Trong "Chiếc lược ngà" của Nguyễn Quang Sáng, có những đoạn là lời kể của ông Ba (người kể chuyện), xen kẽ là lời đối thoại giữa bé Thu và ông Sáu (lời nhân vật).

II. Biệt ngữ xã hội: Ngôn ngữ của một cộng đồng

Ngôn ngữ không chỉ là công cụ giao tiếp chung mà còn là dấu hiệu nhận biết của các nhóm xã hội khác nhau. Biệt ngữ xã hội chính là một biểu hiện thú vị của đặc điểm này.

1. Biệt ngữ xã hội là gì?

Biệt ngữ xã hội là những từ ngữ được sử dụng hạn chế trong một nhóm xã hội nhất định (một nghề nghiệp, một tầng lớp, một lứa tuổi...). Mục đích của việc sử dụng biệt ngữ là để giữ bí mật trong nhóm hoặc đơn giản là để tạo sự khác biệt, thể hiện sự gắn kết trong cộng đồng của họ.

Biệt ngữ xã hội khác với tiếng địa phương (phương ngữ). Tiếng địa phương gắn với một vùng miền địa lý, còn biệt ngữ gắn với một nhóm xã hội.

2. Đặc điểm và các loại biệt ngữ thường gặp

Biệt ngữ có tính "thời thượng", có thể nhanh chóng xuất hiện và cũng nhanh chóng biến mất khi không còn phù hợp. Chúng ta có thể thấy một số loại biệt ngữ phổ biến:

• Biệt ngữ nghề nghiệp (Jargon): Các từ ngữ chuyên môn mà chỉ người trong ngành mới hiểu rõ. Ví dụ: "deadline", "brief", "concept" (ngành quảng cáo); "chốt sale", "lead" (ngành kinh doanh); "viêm màng túi", "cháy giáo án" (giới giáo viên).
• Biệt ngữ của giới trẻ (Slang): Đây là loại biệt ngữ năng động và thay đổi nhanh nhất. Ví dụ: "cháy", "u là trời", "gét gô", "flex", "pressing"...
• Biệt ngữ của các nhóm xã hội đặc thù: Ví dụ, trong quá khứ, có những từ ngữ của giới giang hồ, tội phạm nhằm che giấu hành vi.

3. Nguyên tắc sử dụng biệt ngữ xã hội

Sử dụng biệt ngữ xã hội giống như dùng một loại gia vị đặc biệt, cần đúng lúc, đúng chỗ.

1. Đúng đối tượng: Chỉ nên dùng biệt ngữ khi giao tiếp với những người trong cùng nhóm xã hội, những người có thể hiểu được. Dùng biệt ngữ với người ngoài nhóm có thể gây khó hiểu, khó chịu.
2. Đúng hoàn cảnh: Biệt ngữ thường được dùng trong các tình huống giao tiếp không trang trọng, thân mật. Cần tránh sử dụng trong các văn bản hành chính, phát biểu trang trọng, hoặc khi nói chuyện với người lớn tuổi.
3. Không lạm dụng: Việc lạm dụng biệt ngữ có thể làm cho lời nói trở nên khó hiểu, thiếu trong sáng và làm mất đi vẻ đẹp của tiếng Việt.

Trong văn học, các nhà văn có thể sử dụng biệt ngữ xã hội một cách có chủ đích để khắc họa chân thực hơn môi trường sống, tính cách và xuất thân của nhân vật.

III. Trợ từ và Thán từ: Những "hạt nêm" cảm xúc cho ngôn ngữ

Bên cạnh các từ loại chính như danh từ, động từ, tính từ, tiếng Việt còn có những hư từ nhỏ bé nhưng có "võ", giúp câu văn trở nên sinh động và biểu cảm hơn. Đó chính là trợ từ và thán từ.

1. Trợ từ - Nhấn mạnh và biểu thị thái độ

a. Trợ từ là gì?

Trợ từ là những từ thường đi kèm với một từ ngữ khác trong câu để nhấn mạnh hoặc biểu thị thái độ, sự đánh giá của người nói đối với sự vật, sự việc được nói đến.

Trợ từ không có nghĩa từ vựng rõ ràng khi đứng một mình, vai trò của chúng chỉ thể hiện khi kết hợp với các từ khác.

b. Chức năng và các trợ từ thường gặp

Chức năng chính của trợ từ là nhấn mạnh. Các trợ từ phổ biến bao gồm:

• Những, cái, có: Thường dùng trong câu hỏi để nhấn mạnh ý nghi vấn.
  • Ví dụ: "Anh nói những gì thế?", "Mày đi có mệt không?"
• Chính, đích, ngay: Nhấn mạnh sự chính xác, khẳng định.
  • Ví dụ: "Chính cậu là người tôi cần tìm.", "Nó là đích thị kẻ trộm."
• Cả, đến, thì, mà, là: Biểu thị mức độ, sự đánh giá.
  • Ví dụ: "Nó ăn cả con gà.", "Tôi khuyên mà nó không nghe."

2. Thán từ - Bộc lộ cảm xúc trực tiếp

a. Thán từ là gì?

Thán từ là những từ dùng để bộc lộ trực tiếp tình cảm, cảm xúc của người nói (vui, buồn, giận, ngạc nhiên...) hoặc dùng để gọi đáp.

Thán từ thường có khả năng đứng thành một câu độc lập (câu đặc biệt).

b. Chức năng và các thán từ quen thuộc

Thán từ được chia thành hai nhóm chính:

1. Thán từ bộc lộ cảm xúc:
   • Ví dụ: A, á, ôi, chao ôi, than ôi, trời ơi...
   • Câu ví dụ: "Ôi, cảnh đẹp quá!", "Trời ơi! Sao con lại làm thế?"
2. Thán từ gọi đáp:
   • Ví dụ: Này, ơi, vâng, dạ, ạ...
   • Câu ví dụ: "Này, lại đây tớ bảo!", "Mẹ ơi, con về rồi!"

Khi viết, thán từ thường đứng ở đầu câu và được ngăn cách với thành phần chính của câu bằng dấu chấm than hoặc dấu phẩy.

3. Bảng so sánh nhanh Trợ từ và Thán từ

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ VẬN DỤNG

Sau khi đã nắm vững các kiến thức trên, các em hãy thử sức với những câu hỏi tự luận sau để củng cố và đào sâu hiểu biết của mình nhé.

1. Câu 1: Chọn một truyện ngắn em đã học trong chương trình Ngữ văn 9 (ví dụ: "Làng", "Lặng lẽ Sa Pa", "Chiếc lược ngà") và phân tích vai trò của người kể chuyện và điểm nhìn trần thuật trong việc thể hiện chủ đề của tác phẩm.

   Gợi ý trả lời: Xác định người kể chuyện là ai (ngôi thứ mấy). Phân tích điểm nhìn đó giúp tác giả khắc họa nội tâm nhân vật, bao quát sự kiện, hay tạo sự đồng cảm nơi người đọc như thế nào. Nêu ví dụ cụ thể từ tác phẩm.

2. Câu 2: Hãy sưu tầm khoảng 5 biệt ngữ xã hội mà giới trẻ hiện nay thường dùng. Giải thích nghĩa của chúng và nêu quan điểm của em về việc sử dụng các biệt ngữ này trong giao tiếp hàng ngày và trên mạng xã hội.

   Gợi ý trả lời: Liệt kê các từ (ví dụ: flex, pressing, keo, xịn sò, mãi mận...). Giải thích nghĩa. Trình bày quan điểm cá nhân một cách rõ ràng: nên hay không nên, mặt tích cực (sáng tạo, vui vẻ, gắn kết), mặt tiêu cực (gây khó hiểu, làm mất đi sự trong sáng của tiếng Việt), và đề xuất cách sử dụng hợp lý.

3. Câu 3: Viết một đoạn văn ngắn (khoảng 150 chữ) kể về một cảm xúc bất ngờ của em (vui, buồn, ngạc nhiên...). Trong đoạn văn, có sử dụng ít nhất 2 trợ từ và 2 thán từ. Gạch chân và chú thích rõ các trợ từ, thán từ đó.

   Gợi ý trả lời: Xây dựng một tình huống cụ thể (nhận được quà, gặp lại bạn cũ...). Viết đoạn văn mạch lạc, tự nhiên. Sử dụng các từ như "Ôi!", "Chà!" (thán từ) và "chính", "ngay", "cả" (trợ từ) một cách hợp lý để nhấn mạnh và bộc lộ cảm xúc. Cuối cùng, gạch chân và ghi chú rõ ràng.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau đi qua ba mảng tri thức ngữ văn quan trọng. Thứ nhất, việc hiểu rõ các yếu tố của truyện ngắn như cốt truyện, nhân vật, điểm nhìn sẽ giúp các em trở thành những độc giả thông thái, có khả năng phân tích sâu sắc tác phẩm. Thứ hai, nhận biết và biết cách sử dụng biệt ngữ xã hội một cách hợp lý sẽ giúp các em giao tiếp linh hoạt, phù hợp với từng hoàn cảnh. Cuối cùng, việc vận dụng thành thạo trợ từ và thán từ sẽ làm cho lời văn, lời nói của các em giàu sắc thái biểu cảm hơn. Hy vọng bài học này sẽ là hành trang hữu ích cho các em trên con đường chinh phục môn Ngữ văn và hoàn thiện kỹ năng ngôn ngữ của bản thân. Hãy chăm chỉ đọc, quan sát và luyện tập nhé!