Soạn bài Tri thức ngữ văn trang 9 - Ngữ văn - Lớp 11 - Chân trời sáng tạo

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 11 thân mến! Chào mừng các em đến với bài học đầu tiên trong chương trình Ngữ văn lớp 11, bộ sách Chân trời sáng tạo. Bài học hôm nay của chúng ta sẽ là "chìa khóa" mở ra cánh cửa của một thế giới văn học kì vĩ và hào hùng: Tri thức ngữ văn trang 9. Đây không phải là một bài phân tích tác phẩm cụ thể, mà là trang bị những công cụ, những khái niệm nền tảng để các em có thể tự tin khám phá các văn bản trong Chủ đề 1: "Sống cùng kí ức của cộng đồng". Thông qua bài học này, các em sẽ hiểu rõ về thần thoại, sử thi, biết cách nhận diện và phân tích nhân vật anh hùng, cốt truyện, không gian, thời gian... từ đó cảm nhận sâu sắc hơn vẻ đẹp và giá trị của những áng văn chương bất hủ.

B. NỘI DUNG CHÍNH

1. Khám phá hai thể loại nền tảng: Thần thoại và Sử thi

Thần thoại và sử thi là hai thể loại văn học dân gian cổ xưa nhất, đóng vai trò như "viên gạch" đầu tiên xây nên nền móng cho văn học của mọi dân tộc. Chúng lưu giữ kí ức, niềm tin và khát vọng của cộng đồng từ thuở hồng hoang.

1.1. Thần thoại (Mythology) là gì?

Hãy tưởng tượng về thời xa xưa, khi con người còn nhỏ bé trước thiên nhiên hùng vĩ, họ đã tự hỏi: "Thế giới này từ đâu mà có? Tại sao lại có mưa, có nắng, có sấm sét? Tổ tiên của chúng ta là ai?". Thần thoại ra đời chính để trả lời những câu hỏi ấy.

Thần thoại là thể loại truyện kể dân gian, ra đời trong xã hội nguyên thuỷ, kể về các vị thần, các nhân vật có sức mạnh siêu nhiên (nhân vật sáng tạo văn hoá, anh hùng...), phản ánh nhận thức và cách lí giải của con người thời cổ đại về nguồn gốc vũ trụ, loài người và vạn vật.

a. Đặc điểm chính của thần thoại

• Nội dung: Tập trung lí giải các hiện tượng tự nhiên (thần Trụ Trời, thần Mưa, thần Gió...), nguồn gốc vũ trụ (truyện Pangu khai thiên lập địa của Trung Quốc), nguồn gốc loài người và các dân tộc (Lạc Long Quân và Âu Cơ), sự ra đời của các sản vật văn hóa (thần Nông dạy dân trồng lúa).
• Nhân vật: Chủ yếu là các vị thần hoặc bán thần, những người có hình dạng và sức mạnh phi thường, kì lạ. Hành động của họ mang tầm vóc vũ trụ, có khả năng sáng tạo hoặc hủy diệt.
• Không gian: Là không gian vũ trụ nguyên sơ, chưa được định hình rõ ràng, gồm nhiều cõi (trần gian, thiên giới, âm phủ).
• Thời gian: Là thời gian cổ sơ, không xác định, thường được gọi là "thuở hồng hoang", "thuở trời đất còn hỗn mang". Đây là thời gian mang tính vĩnh cửu, thiêng liêng.
• Tính biểu tượng: Mỗi câu chuyện, mỗi nhân vật thần thoại đều mang tính biểu tượng cao, thể hiện một quan niệm, một nhận thức nào đó của người xưa về thế giới.

b. Ví dụ minh họa

Trong thần thoại Việt Nam, câu chuyện Lạc Long Quân và Âu Cơ không chỉ kể về cuộc gặp gỡ kì lạ giữa một vị thần rồng và một nàng tiên mà còn lí giải nguồn gốc cao quý của dân tộc Việt Nam ("con Rồng cháu Tiên") và giải thích tại sao người Việt lại có cả miền xuôi (đồng bằng) và miền ngược (vùng núi).

1.2. Sử thi (Epic) là gì?

Khi xã hội phát triển hơn, các bộ lạc, thị tộc liên kết lại thành những cộng đồng lớn hơn, những cuộc chiến tranh vì lãnh thổ và danh dự diễn ra. Lúc này, cộng đồng cần những câu chuyện kể về chiến công của các anh hùng để ca ngợi, để giáo dục và để củng cố tinh thần đoàn kết. Sử thi đã ra đời trong bối cảnh đó.

Sử thi (còn gọi là anh hùng ca) là thể loại tự sự dân gian có quy mô lớn, sử dụng ngôn ngữ trang trọng, có vần nhịp, kể về những biến cố trọng đại của đời sống cộng đồng thông qua hình tượng những nhân vật anh hùng lí tưởng, đại diện cho sức mạnh và phẩm chất của cả dân tộc.

a. Đặc điểm chính của sử thi

• Nội dung: Phản ánh những sự kiện có ý nghĩa sống còn đối với cộng đồng như chiến tranh, xây dựng đất nước, chinh phục thiên nhiên.
• Nhân vật: Trung tâm là người anh hùng, người hội tụ những phẩm chất và sức mạnh phi thường, đại diện cho lí tưởng và khát vọng của cộng đồng. Hành động của người anh hùng luôn gắn liền với vận mệnh chung.
• Quy mô: Hoành tráng, đồ sộ cả về nội dung lẫn hình thức. Các cuộc chiến kéo dài, các cuộc phiêu lưu trải qua nhiều vùng đất.
• Không gian: Rộng lớn, kì vĩ, gắn liền với không gian sinh tồn của cộng đồng (buôn làng, núi rừng, sông nước) và không gian của kẻ thù.
• Thời gian: Là thời gian quá khứ của cộng đồng, thời đại hoàng kim của các anh hùng.
• Lời kể: Mang giọng điệu trang trọng, ngợi ca, chậm rãi, khoan thai. Thường sử dụng các biện pháp tu từ như so sánh, phóng đại, trùng điệp để tô đậm sự kì vĩ của nhân vật và sự kiện.

b. Ví dụ minh họa

Sử thi Đăm Săn của dân tộc Ê-đê kể về cuộc đời và chiến công của tù trưởng Đăm Săn. Các cuộc chiến của chàng (với Mtao Grư, Mtao Mxây) không chỉ là xung đột cá nhân mà còn là cuộc đấu tranh để thống nhất cộng đồng, mở rộng lãnh thổ, làm cho buôn làng ngày càng giàu mạnh, hùng cường.

1.3. So sánh nhanh Thần thoại và Sử thi

Mặc dù có mối liên hệ mật thiết (sử thi thường có yếu tố thần kì của thần thoại), hai thể loại này có những điểm khác biệt cốt lõi:

2. Phân tích các yếu tố cốt lõi trong truyện kể

Bất kỳ câu chuyện nào, dù là thần thoại, sử thi hay tiểu thuyết hiện đại, đều được xây dựng từ những yếu tố cơ bản. Hiểu rõ chúng giúp ta "giải phẫu" tác phẩm một cách khoa học.

2.1. Cốt truyện (Plot)

Cốt truyện là hệ thống các sự kiện, biến cố được tổ chức theo một trình tự nhất định, qua đó thể hiện diễn biến của các mối quan hệ, xung đột và số phận của nhân vật.

Cốt truyện của thần thoại và sử thi thường khá đơn giản, xoay quanh hành trình của nhân vật chính. Các sự kiện thường được sắp xếp theo trình tự thời gian, ít có những yếu tố đảo ngược hay phức tạp như trong văn học hiện đại. Ví dụ, cốt truyện của sử thi Đăm Săn có thể tóm tắt: Đăm Săn trở thành tù trưởng -> bị các tù trưởng khác thách thức -> chiến thắng, sáp nhập bộ tộc của họ -> khát vọng chinh phục Nữ thần Mặt Trời -> thất bại và chết -> hóa thân thành con ruồi và đầu thai để tiếp tục sự nghiệp.

2JWT. Nhân vật anh hùng trong sử thi

Đây là linh hồn của thể loại sử thi. Nhân vật anh hùng không chỉ là một cá nhân mà là hiện thân cho những gì tốt đẹp và vĩ đại nhất của cả cộng đồng.

a. Đặc điểm chung của nhân vật anh hùng

• Lai lịch phi thường: Họ thường có nguồn gốc thần thánh, hoặc ra đời một cách kì lạ (ví dụ: Thánh Gióng được mẹ ướm chân vào vết chân lạ mà mang thai).
• Tài năng và sức mạnh vượt trội: Có sức khỏe phi thường ("vóc bằng cây gỗ lim, sức bằng con voi đực"), giỏi võ nghệ, có khả năng chinh phục thiên nhiên, chiến đấu với những thế lực thù địch ghê gớm.
• Mang lí tưởng và khát vọng của cộng đồng: Mọi hành động của họ đều không vì mục đích cá nhân nhỏ nhen mà vì danh dự, sự giàu mạnh và thống nhất của cộng đồng. Đăm Săn đi đánh Mtao Grư, Mtao Mxây là để bảo vệ danh dự và mở mang bờ cõi.
• Luôn trải qua thử thách: Hành trình của người anh hùng là một chuỗi những thử thách, chiến công. Qua đó, phẩm chất và sức mạnh của họ ngày càng được khẳng định.
• Thường có một kết thúc bi tráng nhưng bất tử: Nhiều anh hùng sử thi có cái chết khác thường (Rama về trời, Đăm Săn hóa thân...) nhưng tên tuổi và sự nghiệp của họ sống mãi trong lòng cộng đồng.

b. Ví dụ phân tích: Nhân vật Rama trong sử thi Ramayana (Ấn Độ)

Rama là hoàng tử của vương quốc Ayodhya, nhưng thực chất là hoá thân của thần Vishnu. Chàng hội tụ đủ các phẩm chất của người anh hùng lí tưởng: tài giỏi, đức độ, dũng cảm. Hành trình đi cứu vợ là nàng Sita bị quỷ vương Ravana bắt cóc không chỉ là câu chuyện tình yêu mà còn là cuộc chiến giữa cái thiện và cái ác, giữa chính nghĩa và phi nghĩa. Rama đã tập hợp lực lượng, vượt biển, chiến đấu và chiến thắng kẻ thù hùng mạnh, lập lại trật tự cho thế giới. Chàng chính là biểu tượng cho lí tưởng về một vị vua anh minh, một người chồng thủy chung, một chiến binh quả cảm của người Ấn Độ cổ đại.

2.3. Bối cảnh: Không gian và Thời gian nghệ thuật

Không gian và thời gian trong tác phẩm văn học không đơn thuần là phông nền mà là một yếu tố nghệ thuật quan trọng, góp phần thể hiện chủ đề và tư tưởng.

a. Không gian nghệ thuật

Trong thần thoại và sử thi, không gian thường mang những đặc điểm sau:

• Tính kì vĩ, hoành tráng: Không gian thường rất rộng lớn, bao la, tương xứng với tầm vóc của nhân vật và sự kiện. Đó là núi rừng bạt ngàn, biển cả mênh mông, bầu trời cao rộng, thậm chí là cả cõi thần linh, cõi âm.
• Gắn liền với đời sống cộng đồng: Không gian sử thi là không gian sinh tồn của cộng đồng như buôn làng, nhà rông, bãi săn, nương rẫy... Nó vừa gần gũi, vừa thiêng liêng.
• Mang tính biểu tượng: Không gian thường được chia thành hai cực đối lập: không gian của "ta" (trật tự, giàu đẹp, yên bình) và không gian của "địch" (hỗn loạn, xấu xa, nguy hiểm). Hành trình của người anh hùng thường là đi từ không gian "ta" sang không gian "địch" để chiến đấu và mở rộng không gian "ta".

b. Thời gian nghệ thuật

Thời gian trong thần thoại và sử thi cũng rất đặc trưng:

• Thời gian cổ sơ, quá khứ: Các câu chuyện đều thuộc về một quá khứ xa xưa, một "thời đại vàng son" mà cộng đồng luôn hướng về với niềm tự hào.
• Thời gian cộng đồng: Đây không phải là thời gian của một đời người mà là thời gian gắn với các sự kiện trọng đại của cả cộng đồng (mùa lễ hội, mùa đi săn, mùa chiến tranh...).
• Thời gian được đo bằng hành động: Thời gian trôi đi không được tính bằng ngày tháng cụ thể mà thường được đánh dấu bằng các chiến công, các sự kiện lớn trong đời người anh hùng ("hết mùa khô đến mùa mưa", "sau bảy đêm, bảy ngày chiến đấu"...).

3. Nghệ thuật trần thuật đặc sắc

Cách câu chuyện được kể cũng quan trọng như chính nội dung câu chuyện. Trong thần thoại và sử thi, nghệ thuật trần thuật có những nét riêng biệt, tạo nên giọng điệu hào hùng, trang trọng.

3.1. Lời người kể chuyện và Lời nhân vật

a. Lời người kể chuyện (Narrator's Voice)

Trong sử thi, người kể chuyện thường ở ngôi thứ ba toàn tri (biết tuốt). Người kể này giống như một "vị thần" đứng từ trên cao quan sát và tường thuật lại mọi việc.

• Giọng điệu: Trang trọng, khách quan, chậm rãi, đầy uy quyền. Người kể chuyện không bày tỏ cảm xúc cá nhân một cách trực tiếp mà thể hiện thái độ ngợi ca, tự hào thông qua cách miêu tả, lựa chọn từ ngữ.
• Vai trò: Dẫn dắt câu chuyện, giới thiệu nhân vật, miêu tả bối cảnh, và bình luận, đánh giá một cách kín đáo. Ví dụ, khi miêu tả cảnh Đăm Săn chiến thắng trở về, người kể chuyện đã liệt kê chi tiết, trùng điệp về sự giàu có, đông vui của buôn làng để tô đậm tầm vóc vĩ đại của chiến công.

b. Lời nhân vật (Character's Voice)

Lời nói của nhân vật trong sử thi (gồm đối thoại và độc thoại) cũng góp phần khắc họa tính cách.

• Đặc điểm: Lời nói của nhân vật anh hùng thường mang tính khoa trương, hùng hồn, thể hiện rõ chí khí, khát vọng và sức mạnh của họ. Ví dụ, những lời thách đấu của Đăm Săn với Mtao Mxây cho thấy sự tự tin tuyệt đối vào sức mạnh và chính nghĩa của mình.
• Chức năng: Bộc lộ tính cách, thúc đẩy hành động và phát triển cốt truyện. Lời của nhân vật thường là những câu nói có vần điệu, giàu hình ảnh, gần với thơ ca hơn là lời nói thông thường.

3.JWT. Điểm nhìn trần thuật

Điểm nhìn trần thuật là vị trí, góc độ mà từ đó người kể chuyện quan sát và kể lại câu chuyện. Như đã nói ở trên, thần thoại và sử thi chủ yếu sử dụng điểm nhìn của người kể chuyện ngôi thứ ba toàn tri. Điểm nhìn này cho phép câu chuyện bao quát được một không gian rộng lớn, thời gian dài, đi sâu vào tâm lí của nhiều nhân vật và tường thuật những sự kiện mà không một nhân vật nào có thể chứng kiến hết được. Nó hoàn toàn phù hợp với quy mô hoành tráng và tính chất cộng đồng của thể loại.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Sau khi đã nắm vững các tri thức lí thuyết, các em hãy thử vận dụng để trả lời các câu hỏi sau nhé. Đây là bước quan trọng để biến kiến thức đã đọc thành kiến thức của mình.

1. Câu hỏi 1: Dựa vào những đặc điểm đã học, hãy chỉ ra điểm khác biệt cơ bản nhất giữa mục đích sáng tác của thần thoại và sử thi. Theo em, sự khác biệt này bắt nguồn từ đâu?

   Gợi ý trả lời: Tập trung vào hai từ khóa: "lí giải" (thần thoại) và "ngợi ca" (sử thi). Sự khác biệt bắt nguồn từ bối cảnh xã hội: thần thoại ra đời khi con người tập trung vào mối quan hệ với tự nhiên, còn sử thi ra đời khi mối quan hệ giữa các cộng đồng người (chiến tranh, thống nhất) trở nên quan trọng hơn.

2. Câu hỏi 2: Chọn một nhân vật anh hùng trong sử thi hoặc trong các câu chuyện em đã biết (ví dụ: Thánh Gióng, Sơn Tinh, Hercules, Achilles...) và phân tích 2-3 đặc điểm cho thấy người đó hội tụ sức mạnh và lí tưởng của cộng đồng.

   Gợi ý trả lời: Cần nêu rõ tên nhân vật, xuất xứ. Sau đó chọn các đặc điểm như: lai lịch thần kì, sức mạnh phi thường, hành động vì cộng đồng... và lấy dẫn chứng cụ thể từ câu chuyện để chứng minh.

3. Câu hỏi 3: Tại sao không gian và thời gian trong sử thi thường mang tính kì vĩ, rộng lớn và thuộc về quá khứ cộng đồng?

   Gợi ý trả lời: Không gian kì vĩ để tương xứng với tầm vóc của nhân vật và sự kiện. Thời gian quá khứ để tạo ra khoảng cách thiêng liêng, lí tưởng hóa người anh hùng và thời đại của họ, biến nó thành một "thời đại vàng son" để thế hệ sau noi gương.

4. Câu hỏi 4: Lời kể trang trọng, chậm rãi của người kể chuyện trong sử thi có tác dụng gì trong việc thể hiện nội dung và truyền tải cảm hứng đến người nghe/người đọc?

   Gợi ý trả lời: Giọng điệu này tạo ra không khí thiêng liêng, trang nghiêm. Nó khiến cho câu chuyện không phải là chuyện đời thường mà là lịch sử hào hùng của dân tộc. Nó buộc người nghe/đọc phải lắng nghe với thái độ tôn kính, ngưỡng mộ, từ đó cảm hứng tự hào dân tộc được khơi dậy mạnh mẽ.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Như vậy, chúng ta vừa cùng nhau hệ thống hóa những đơn vị kiến thức ngữ văn quan trọng về thần thoại và sử thi. Các em đã hiểu được đặc trưng của hai thể loại này, biết cách phân tích các yếu tố cốt lõi như cốt truyện, nhân vật anh hùng, không gian, thời gian và nghệ thuật trần thuật. Đây chính là bộ công cụ lí thuyết vững chắc để các em tự tin bước vào khám phá các văn bản sử thi đặc sắc như Đăm Săn săn Nữ thần Mặt Trời hay Hector từ biệt Andromaque trong những bài học tiếp theo. Hãy nhớ rằng, hiểu lí thuyết là để thực hành tốt hơn. Chúc các em có những giờ học Ngữ văn thật lí thú và bổ ích!