Soạn bài Tri thức ngữ văn trang 93 - Ngữ văn - Lớp 11 - Kết nối tri thức

A. Giới thiệu chung

Chào các em học sinh lớp 11 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá những kiến thức nền tảng quan trọng về thể loại kịch trong bài học "Tri thức ngữ văn" trang 93, sách Kết nối tri thức. Bài học này là chìa khóa giúp các em mở cánh cửa vào thế giới sân khấu đầy màu sắc, hiểu sâu hơn về các tác phẩm kịch kinh điển sắp học. Việc nắm vững các khái niệm như kịch bản văn học, xung đột kịch, và cách xây dựng nhân vật kịch không chỉ giúp các em phân tích tác phẩm hiệu quả mà còn rèn luyện tư duy phản biện và cảm thụ nghệ thuật. Qua bài học, các em sẽ tự tin giải mã các tầng ý nghĩa của một vở kịch, từ cấu trúc đến thông điệp tác giả gửi gắm.

B. Nội dung chính

1. Tìm hiểu về Kịch bản văn học

Kịch bản văn học là một khái niệm tuy quen mà lạ. Nó vừa là một tác phẩm văn học để đọc, vừa là "bản thiết kế" cho một vở diễn sân khấu. Hãy cùng tìm hiểu sâu hơn về nó nhé!

a. Kịch bản văn học là gì?

Kịch bản văn học là một loại hình tác phẩm văn học được sáng tác nhằm mục đích làm cơ sở cho việc dàn dựng thành vở kịch trên sân khấu, phim ảnh hoặc các hình thức biểu diễn khác. Nó trình bày toàn bộ câu chuyện, hành động, lời thoại của nhân vật cùng với các chỉ dẫn sân khấu cần thiết.

Như vậy, kịch bản văn học có tính kép:

• Là một tác phẩm văn học độc lập: Chúng ta có thể đọc kịch bản như đọc truyện, tiểu thuyết để cảm nhận câu chuyện, nhân vật và tư tưởng của tác giả. Ví dụ, đọc kịch bản "Vũ Như Tô" của Nguyễn Huy Tưởng, ta vẫn cảm nhận được bi kịch của người nghệ sĩ tài hoa.
• Là văn bản nền tảng cho nghệ thuật sân khấu: Kịch bản cung cấp "chất liệu" để đạo diễn, diễn viên, họa sĩ... sáng tạo nên một vở diễn sống động. Lời thoại trong kịch bản sẽ được diễn viên nói, hành động sẽ được biểu diễn, và bối cảnh sẽ được tái hiện trên sân khấu.

b. Đặc điểm cấu trúc của kịch bản văn học

Một kịch bản văn học có cấu trúc rất đặc trưng, khác biệt so với truyện hay thơ. Cấu trúc này được thiết kế để phục vụ cho việc biểu diễn.

1. Cấu trúc phân cảnh: Kịch bản thường được chia thành các đơn vị lớn nhỏ như Hồi và Cảnh.
   • Hồi: Là phần lớn nhất của vở kịch, thường đánh dấu một chặng quan trọng trong sự phát triển của cốt truyện. Việc chuyển hồi thường đi kèm với sự thay đổi lớn về thời gian, không gian hoặc sự kiện. Ví dụ, một vở kịch có thể có 3 hồi, 5 hồi...
   • Cảnh: Là đơn vị nhỏ hơn trong một hồi. Sự thay đổi cảnh thường diễn ra khi có sự ra, vào của các nhân vật trên sân khấu, tạo nên một tình huống đối thoại hoặc hành động mới.
2. Ngôn ngữ kịch bản: Bao gồm hai thành phần chính không thể thiếu.
   • Lời thoại nhân vật: Đây là phần lời nói của các nhân vật. Lời thoại có thể là đối thoại (hai hay nhiều nhân vật nói với nhau), độc thoại (nhân vật nói một mình, thể hiện nội tâm) hoặc bàng thoại (nhân vật nói với khán giả mà các nhân vật khác trên sân khấu giả vờ không nghe thấy). Tên nhân vật thường được viết in hoa, đứng trước lời thoại.
   • Chỉ dẫn sân khấu: Đây là những lời chỉ dẫn của tác giả, thường được đặt trong ngoặc đơn và in nghiêng. Chỉ dẫn này cung cấp thông tin về: bối cảnh (thời gian, địa điểm), hành động, cử chỉ, biểu cảm, trang phục của nhân vật, âm thanh, ánh sáng... Ví dụ: (Vũ Như Tô thất thần, nhìn ra ngoài cửa sổ), (Tiếng gươm khua vang lên từ xa). Đây là phần cực kỳ quan trọng giúp đạo diễn và diễn viên hình dung và tái tạo lại ý đồ của tác giả.

c. Phân biệt kịch bản văn học và tác phẩm kịch

Để tránh nhầm lẫn, chúng ta cần phân biệt rõ hai khái niệm này.

Tóm lại, kịch bản văn học là "linh hồn" còn vở diễn là "thể xác". Một kịch bản hay có thể được dàn dựng thành nhiều vở diễn khác nhau, mỗi vở lại mang một dấu ấn sáng tạo riêng của ê-kíp thực hiện.

2. Tìm hiểu về Xung đột kịch

Nếu kịch bản là bộ xương thì xung đột chính là trái tim, là động lực thúc đẩy toàn bộ hành động kịch. Không có xung đột, không có kịch.

a. Xung đột kịch là gì?

Xung đột kịch là sự va chạm, đối kháng, mâu thuẫn giữa các lực lượng đối lập trong tác phẩm kịch. Những lực lượng này có thể là các nhân vật, các tập đoàn xã hội, hoặc ngay trong nội tâm của một nhân vật. Xung đột tạo nên "kịch tính" - sự căng thẳng, hấp dẫn của vở kịch.

Xung đột kịch không chỉ đơn thuần là cãi vã hay đánh nhau. Nó là sự đối đầu về mặt lý tưởng, quyền lợi, quan niệm sống, mục đích... dẫn đến những hành động quyết liệt nhằm giải quyết mâu thuẫn.

b. Các loại xung đột kịch phổ biến

Xung đột trong kịch rất đa dạng, nhưng có thể quy về một số loại hình cơ bản sau:

• Xung đột bên ngoài (Xung đột xã hội): Đây là loại xung đột phổ biến nhất, diễn ra giữa các cá nhân, các nhóm người với nhau.
  • Ví dụ 1: Trong vở "Vũ Như Tô" của Nguyễn Huy Tưởng, đó là xung đột giữa người nghệ sĩ tài hoa Vũ Như Tô (đại diện cho khát vọng nghệ thuật thuần túy) và nhân dân lao động lầm than (đại diện cho quyền sống thiết thực).
  • Ví dụ 2: Trong vở "Romeo và Juliet" của Shakespeare, đó là xung đột giữa tình yêu trong sáng của đôi trẻ và hận thù của hai dòng họ Montague và Capulet.
• Xung đột bên trong (Xung đột nội tâm): Đây là cuộc đấu tranh giằng xé ngay trong tâm hồn một nhân vật. Nhân vật phải đứng trước những lựa chọn khó khăn, đấu tranh giữa lý trí và tình cảm, giữa thiện và ác, giữa trách nhiệm và khát vọng cá nhân.
  • Ví dụ 1: Nội tâm Vũ Như Tô day dứt giữa việc mượn tiền bạc, xương máu của nhân dân để xây Cửu Trùng Đài thực hiện hoài bão nghệ thuật và lòng thương cảm với nỗi thống khổ của nhân dân.
  • Ví dụ 2: Nhân vật Hamlet của Shakespeare dằn vặt giữa việc trả thù cho cha và những nghi ngờ, trăn trở về bản chất sự sống và cái chết.

Thông thường, trong một vở kịch, hai loại xung đột này thường tồn tại song song, đan xen và tác động lẫn nhau. Xung đột bên ngoài có thể là nguyên nhân gây ra xung đột nội tâm, và ngược lại, sự đấu tranh nội tâm của nhân vật sẽ thúc đẩy họ có những hành động tạo ra xung đột bên ngoài.

c. Quá trình phát triển của xung đột kịch

Xung đột không đứng yên mà vận động, phát triển theo một quy trình chặt chẽ, thường gồm các giai đoạn:

1. Giai đoạn 1: Trình bày (Exposition): Giới thiệu tình huống ban đầu, các nhân vật chính và hé lộ những mầm mống của mâu thuẫn.
2. Giai đoạn 2: Thắt nút (Complication): Mâu thuẫn bắt đầu nảy sinh, các lực lượng đối lập va chạm trực tiếp. Kịch tính bắt đầu tăng lên.
3. Giai đoạn 3: Phát triển (Rising Action): Xung đột ngày càng trở nên gay gắt, quyết liệt. Các bên liên tục có những hành động đáp trả lẫn nhau, đẩy câu chuyện đến đỉnh điểm.
4. Giai đoạn 4: Đỉnh điểm (Climax): Đây là lúc xung đột lên tới mức cao nhất, căng thẳng nhất. Một sự kiện quyết định xảy ra, làm thay đổi hoàn toàn cục diện.
5. Giai đoạn 5: Mở nút (Falling Action & Resolution): Sau đỉnh điểm, xung đột dần được giải quyết. Kết quả của cuộc đối đầu được định đoạt, số phận các nhân vật được an bài. Tác phẩm đi đến hồi kết, có thể là bi kịch, hài kịch hoặc chính kịch.

3. Tìm hiểu về Nhân vật kịch

Nhân vật là người mang, thể hiện và giải quyết xung đột. Thông qua nhân vật, nhà văn gửi gắm tư tưởng, chủ đề của tác phẩm.

a. Đặc điểm của nhân vật kịch

Nhân vật kịch có những đặc điểm riêng biệt so với nhân vật trong truyện.

• Hành động là phương thức tồn tại chính: Nhân vật kịch sống và thể hiện mình chủ yếu qua hành động. Hành động ở đây không chỉ là cử chỉ bên ngoài mà còn là những quyết định, lựa chọn, đối đầu... nhằm giải quyết xung đột. Nếu nhân vật truyện được miêu tả tỉ mỉ từ ngoại hình đến nội tâm thì nhân vật kịch phải "tự bộc lộ" qua hành động và lời nói.
• Ngôn ngữ mang tính hành động và khẩu ngữ: Lời thoại của nhân vật kịch không chỉ để thông tin mà còn là một dạng hành động. Mỗi lời nói đều nhằm một mục đích: thuyết phục, đe dọa, cầu xin, tố cáo... và thúc đẩy tình huống phát triển. Ngôn ngữ kịch cũng gần với lời ăn tiếng nói hằng ngày (khẩu ngữ) để tạo sự chân thật khi biểu diễn.
• Tính cách tập trung, điển hình: Do thời lượng của một vở kịch có hạn, tính cách nhân vật kịch thường được xây dựng rất cô đọng, tập trung. Mỗi nhân vật thường đại diện cho một loại người, một tầng lớp, một ý tưởng, một phẩm chất nào đó trong xã hội (người nghệ sĩ, kẻ nịnh thần, người yêu nước...). Tính cách của họ được thể hiện nhất quán qua hành động và lời thoại từ đầu đến cuối.

b. Cách thức xây dựng nhân vật trong kịch

Nhà viết kịch sử dụng nhiều thủ pháp để khắc họa nhân vật một cách sống động:

1. Qua tên gọi và giới thiệu ban đầu: Tên nhân vật đôi khi đã gợi mở về tính cách (ví dụ: nhân vật "Lão hà tiện" của Molière). Phần giới thiệu nhân vật ở đầu kịch bản cũng cung cấp những thông tin cơ bản.
2. Qua lời thoại (Đối thoại, độc thoại, bàng thoại): Đây là phương tiện quan trọng nhất. Lời thoại bộc lộ trình độ học vấn, địa vị xã hội, quan điểm, và đặc biệt là thế giới nội tâm phức tạp của nhân vật. Lời độc thoại là "cửa sổ" nhìn thẳng vào tâm hồn nhân vật.
3. Qua hành động và cử chỉ: Hành động của nhân vật trong các tình huống xung đột là thước đo chính xác nhất cho bản chất và tính cách của họ. "Hãy xem họ làm gì, đừng chỉ nghe họ nói gì". Các chỉ dẫn sân khấu về cử chỉ, nét mặt cũng góp phần khắc họa nhân vật.
4. Qua nhận xét của các nhân vật khác: Cách các nhân vật khác nói về một nhân vật nào đó cũng giúp khán giả có cái nhìn đa chiều và đầy đủ hơn về nhân vật ấy.

Tóm lại, việc phân tích nhân vật kịch đòi hỏi chúng ta phải tổng hợp thông tin từ nhiều phương diện, trong đó hành động và lời thoại trong quá trình giải quyết xung đột là hai yếu tố cốt lõi nhất.

C. Câu hỏi ôn tập

1. Câu hỏi 1: Phân tích tính "kép" (vừa là tác phẩm văn học, vừa là cơ sở cho nghệ thuật sân khấu) của một kịch bản văn học. Lấy ví dụ từ một kịch bản em đã đọc hoặc học.

   Gợi ý trả lời: - Giải thích khái niệm kịch bản văn học. - Phân tích tính văn học: có thể đọc, cảm nhận cốt truyện, nhân vật, tư tưởng... thông qua ngôn từ. - Phân tích tính sân khấu: cung cấp chỉ dẫn (hành động, bối cảnh, lời thoại...) để đạo diễn, diễn viên dàn dựng thành vở diễn. - Lấy ví dụ cụ thể, ví dụ đoạn trích "Vĩnh biệt Cửu Trùng Đài" (trích "Vũ Như Tô"): đọc đoạn trích ta hiểu được bi kịch của Vũ Như Tô; đồng thời, các chỉ dẫn sân khấu và lời thoại là cơ sở để diễn viên thể hiện sự đau đớn, thất thần của nhân vật trên sân khấu.

2. Câu hỏi 2: Xung đột kịch là gì và tại sao nó được coi là "linh hồn" của một vở kịch? Phân biệt xung đột bên ngoài và xung đột bên trong.

   Gợi ý trả lời: - Nêu định nghĩa xung đột kịch: sự mâu thuẫn, đối kháng giữa các lực lượng... - Lý giải vai trò "linh hồn": Xung đột tạo ra kịch tính, thúc đẩy hành động phát triển, bộc lộ tính cách nhân vật và thể hiện chủ đề của tác phẩm. Không có xung đột, câu chuyện sẽ không có diễn biến, không hấp dẫn. - Phân biệt: Xung đột bên ngoài là mâu thuẫn giữa các nhân vật/lực lượng xã hội. Xung đột bên trong là sự đấu tranh, giằng xé trong nội tâm một nhân vật.

3. Câu hỏi 3: Trình bày những cách thức chính mà nhà viết kịch sử dụng để khắc họa tính cách nhân vật. Theo em, cách thức nào là quan trọng nhất? Vì sao?

   Gợi ý trả lời: - Liệt kê các cách thức: qua tên gọi, qua lời thoại (đối thoại, độc thoại), qua hành động, qua nhận xét của nhân vật khác. - Phân tích ngắn gọn từng cách thức. - Nêu quan điểm cá nhân về cách thức quan trọng nhất. Thường thì hành động và lời thoại được coi là quan trọng nhất vì chúng trực tiếp bộc lộ bản chất nhân vật trong các tình huống thử thách của xung đột. Học sinh cần lập luận để bảo vệ quan điểm của mình.

D. Kết luận và Tóm tắt

Qua bài học hôm nay, chúng ta đã trang bị được những tri thức ngữ văn nền tảng và thiết yếu về thể loại kịch. Các em đã hiểu rõ cấu trúc và đặc điểm của một kịch bản văn học, nắm được bản chất và quá trình phát triển của xung đột kịch, cũng như cách thức xây dựng và phân tích nhân vật kịch. Đây là những công cụ vô cùng hữu ích, giúp các em không chỉ chinh phục các tác phẩm kịch trong chương trình Ngữ văn 11 mà còn có khả năng thưởng thức và đánh giá các vở kịch, bộ phim một cách sâu sắc hơn. Hãy vận dụng những kiến thức này vào việc đọc - hiểu các văn bản kịch sắp tới để khám phá thế giới nghệ thuật đầy hấp dẫn nhé!