PHẦN MỞ ĐẦU
Chào các em học sinh lớp 9! Trong thế giới hiện đại, chúng ta liên tục tiếp nhận thông tin về các sự việc nóng hổi diễn ra xung quanh, đặc biệt là những vấn đề liên quan đến mối quan hệ giữa con người và tự nhiên. Biến đổi khí hậu, ô nhiễm môi trường, hay sự suy giảm đa dạng sinh học không còn là những khái niệm xa vời mà đã trở thành một phần trong cuộc sống hàng ngày. Việc hình thành và trình bày quan điểm cá nhân về những sự việc này không chỉ là một kỹ năng ngôn ngữ quan trọng mà còn là biểu hiện của trách nhiệm công dân. Bài học hôm nay sẽ trang bị cho các em kiến thức và phương pháp để xây dựng một bài nói thuyết phục, logic và có sức ảnh hưởng về một sự việc thời sự, giúp các em tự tin bày tỏ chính kiến của mình một cách hiệu quả.
NỘI DUNG CHÍNH
I. Tìm hiểu chung về kiểu bài trình bày ý kiến về một sự việc có tính thời sự
1. Khái niệm
Trình bày ý kiến về một sự việc có tính thời sự là dùng hình thức nói để đưa ra quan điểm, nhận xét, đánh giá của cá nhân về một hiện tượng, vấn đề đang được xã hội quan tâm, đặc biệt trong mối quanahệ giữa con người và thế giới tự nhiên. Đây không phải là việc kể lại hay tóm tắt thông tin, mà là quá trình phân tích, lập luận để bảo vệ và làm sáng tỏ một góc nhìn cụ thể.
Kiểu bài này đòi hỏi người nói phải có sự kết hợp giữa việc nắm bắt thông tin chính xác và khả năng tư duy phản biện để hình thành luận điểm riêng, thuyết phục người nghe bằng lí lẽ chặt chẽ và bằng chứng xác thực.
2. Đặc điểm của kiểu bài
- Tính thời sự của sự việc: Vấn đề được đề cập phải là những sự kiện, hiện tượng đang diễn ra, có sức ảnh hưởng và thu hút sự chú ý của dư luận. Ví dụ: vấn đề rác thải nhựa đại dương, tình trạng ô nhiễm không khí tại các thành phố lớn, các chiến dịch trồng cây xanh...
- Tính cá nhân của ý kiến: Bài nói phải thể hiện rõ quan điểm, lập trường của người trình bày. Đó là góc nhìn, sự suy ngẫm và thái độ của riêng bạn trước sự việc, không phải là sự lặp lại quan điểm của người khác một cách máy móc.
- Tính thuyết phục của lí lẽ và bằng chứng: Đây là yếu tố cốt lõi. Để ý kiến có trọng lượng, người nói phải xây dựng một hệ thống lí lẽ logic và đưa ra các bằng chứng cụ thể, đáng tin cậy để chứng minh. Bằng chứng có thể là số liệu thống kê, trích dẫn từ chuyên gia, câu chuyện thực tế, hình ảnh...
3. Yêu cầu đối với bài nói và người nghe
- Đối với người nói:
- Nội dung phải rõ ràng, mạch lạc, tập trung vào vấn đề chính.
- Luận điểm vững chắc, lí lẽ sắc bén, bằng chứng đa dạng và xác thực.
- Sử dụng ngôn ngữ chuẩn xác, giàu sức biểu cảm nhưng tránh sáo rỗng, hô hào chung chung.
- Phong thái tự tin, đĩnh đạc; kết hợp hài hòa giữa lời nói và các phương tiện phi ngôn ngữ (ánh mắt, cử chỉ, biểu cảm khuôn mặt).
- Tôn trọng người nghe, sẵn sàng trao đổi, phản hồi trên tinh thần xây dựng.
- Đối với người nghe:
- Tập trung lắng nghe để nắm bắt được ý kiến, lí lẽ và bằng chứng của người nói.
- Ghi chép lại những điểm quan trọng hoặc những thắc mắc cần làm rõ.
- Thể hiện sự tôn trọng, không ngắt lời hay có những hành vi gây mất tập trung.
- Chuẩn bị câu hỏi, ý kiến phản hồi một cách văn minh, lịch sự và có tính xây dựng.
II. Phân tích bài nói tham khảo
Để hiểu rõ hơn, chúng ta cùng phân tích một bài nói mẫu về chủ đề "Đối mặt với khủng hoảng rác thải nhựa: Hành động của chúng ta hôm nay" (Giả định đây là bài nói trong SGK hoặc một ví dụ điển hình).
1. Vấn đề và ý kiến của người nói
- Vấn đề được trình bày: Sự việc có tính thời sự là tình trạng ô nhiễm rác thải nhựa đang ở mức báo động trên toàn cầu và tại Việt Nam.
- Ý kiến của người nói: Khẳng định rằng việc giải quyết khủng hoảng rác thải nhựa không chỉ là trách nhiệm của các tổ chức hay chính phủ mà cần bắt đầu từ sự thay đổi trong nhận thức và hành động của mỗi cá nhân.
2. Phân tích hệ thống lí lẽ và bằng chứng
Người nói đã xây dựng hệ thống lập luận chặt chẽ để bảo vệ quan điểm của mình:
- Lí lẽ 1: Rác thải nhựa đang hủy hoại môi trường tự nhiên một cách nghiêm trọng.
- Bằng chứng 1 (Số liệu): Dẫn số liệu từ Chương trình Môi trường Liên Hợp Quốc (UNEP) về hàng triệu tấn rác thải nhựa đổ ra đại dương mỗi năm.
- Bằng chứng 2 (Thực tế): Mô tả hình ảnh những bãi biển ngập rác, những sinh vật biển chết vì nuốt phải nhựa. Điều này tạo ra tác động cảm xúc mạnh mẽ.
- Lí lẽ 2: Thói quen tiêu dùng lãng phí, đặc biệt là đồ nhựa dùng một lần, là nguyên nhân cốt lõi của vấn đề.
- Bằng chứng 1 (Quan sát): Liệt kê các vật dụng quen thuộc như túi ni lông, hộp xốp, chai nước, ống hút... xuất hiện tràn lan trong đời sống hàng ngày.
- Bằng chứng 2 (Phân tích): Chỉ ra sự tiện lợi trước mắt của đồ nhựa dùng một lần đã che mờ đi hậu quả lâu dài về môi trường.
- Lí lẽ 3: Mỗi cá nhân đều có khả năng tạo ra sự thay đổi tích cực thông qua những hành động nhỏ.
- Bằng chứng 1 (Giải pháp): Đề xuất các hành động cụ thể: từ chối túi ni lông, sử dụng bình nước cá nhân, tham gia các chiến dịch dọn rác...
- Bằng chứng 2 (Câu chuyện truyền cảm hứng): Kể về một tấm gương, một cộng đồng đã thành công trong việc giảm thiểu rác thải nhựa, chứng minh rằng sự thay đổi là khả thi.
3. Đánh giá cách trình bày và thái độ
- Cấu trúc: Bài nói có bố cục 3 phần rõ ràng (mở đầu nêu vấn đề, thân bài triển khai lí lẽ, kết bài kêu gọi hành động).
- Ngôn ngữ: Sử dụng từ ngữ chính xác, giàu hình ảnh, có sự kết hợp giữa thông tin khách quan và cảm xúc cá nhân.
- Phong thái: Tự tin, giọng nói truyền cảm, có sự tương tác với người nghe qua ánh mắt và câu hỏi tu từ.
- Thái độ: Thể hiện sự trăn trở, tâm huyết với vấn đề, qua đó truyền cảm hứng và thuyết phục người nghe cùng hành động.
III. Hướng dẫn quy trình thực hành nói và nghe
Để có một bài trình bày thành công, các em cần tuân thủ một quy trình chuẩn bị và thực hành bài bản.
1. Bước 1: Chuẩn bị nói
a. Lựa chọn đề tài
Hãy chọn một sự việc, vấn đề về mối quan hệ giữa con người và tự nhiên mà em thực sự quan tâm. Một đề tài hấp dẫn sẽ tạo cho em nguồn cảm hứng để tìm tòi và trình bày. Dưới đây là một số gợi ý:
- Thực trạng và giải pháp cho vấn đề ô nhiễm không khí tại các đô thị lớn.
- Sự cần thiết của việc bảo vệ các khu rừng ngập mặn ven biển.
- Trào lưu "sống xanh": ý nghĩa và cách thực hành trong đời sống học đường.
- Mặt trái của ngành công nghiệp thời trang nhanh (fast fashion) đối với môi trường.
- Bảo tồn động vật hoang dã ở Việt Nam: thách thức và cơ hội.
- Phát triển du lịch bền vững: làm sao để vừa phát triển kinh tế, vừa bảo vệ cảnh quan?
b. Tìm ý và lập dàn ý
Đây là bước quan trọng nhất, quyết định sự logic và chiều sâu của bài nói. Hãy trả lời các câu hỏi sau để tìm ý:
- Sự việc/vấn đề đó là gì? Diễn ra ở đâu, khi nào?
- Thực trạng của nó ra sao? (Dẫn ra các biểu hiện cụ thể)
- Nguyên nhân nào dẫn đến thực trạng đó? (Khách quan và chủ quan)
- Nó gây ra những hậu quả/tác động gì? (Đối với tự nhiên, con người, kinh tế, xã hội)
- Quan điểm của em về vấn đề này là gì? (Đồng tình, phản đối, cần thay đổi...)
- Chúng ta cần có những giải pháp nào? (Vĩ mô, vi mô, từ chính phủ, từ cá nhân)
Cấu trúc dàn ý chi tiết:
- Mở bài (Khoảng 10-15% thời lượng)
- Dẫn dắt, giới thiệu về sự việc, vấn đề thời sự sẽ trình bày. (Có thể bắt đầu bằng một câu chuyện, một số liệu gây sốc, một câu hỏi lớn).
- Nêu trực tiếp ý kiến, quan điểm của cá nhân về sự việc, vấn đề đó.
- Thân bài (Khoảng 70-80% thời lượng)
- Trình bày hệ thống lí lẽ để làm sáng tỏ quan điểm. Nên có từ 2 đến 3 lí lẽ chính.
- Với mỗi lí lẽ, cần đưa ra các bằng chứng cụ thể, xác thực để chứng minh (số liệu, sự kiện, hình ảnh, trích dẫn...).
- Sắp xếp các lí lẽ theo một trình tự logic (ví dụ: từ nguyên nhân đến hậu quả, từ thực trạng đến giải pháp).
- Kết bài (Khoảng 10% thời lượng)
- Tóm tắt, khẳng định lại quan điểm, ý kiến đã trình bày.
- Đưa ra thông điệp, lời kêu gọi hành động hoặc những câu hỏi gợi mở, tạo dư âm cho người nghe.
c. Luyện tập
- Tự luyện tập: Đứng trước gương để kiểm soát cử chỉ, biểu cảm. Ghi âm lại bài nói để nghe lại và điều chỉnh ngữ điệu, tốc độ.
- Luyện tập theo cặp/nhóm: Trình bày cho bạn bè nghe và nhờ họ góp ý. Việc này giúp em làm quen với việc nói trước đám đông và nhận được những phản hồi khách quan.
- Chuẩn bị thẻ ghi chú (note card): Ghi ra các ý chính, từ khóa quan trọng thay vì viết cả bài văn. Điều này giúp em nói tự nhiên hơn thay vì đọc thuộc lòng.
2. Bước 2: Trình bày bài nói
- Mở đầu ấn tượng: Thu hút sự chú ý của người nghe ngay từ những giây đầu tiên.
- Trình bày mạch lạc: Bám sát dàn ý đã chuẩn bị. Sử dụng các từ ngữ chuyển tiếp (ví dụ: "Thứ nhất...", "Bên cạnh đó...", "Tuy nhiên...", "Vì vậy...") để kết nối các phần.
- Tương tác với người nghe: Duy trì giao tiếp bằng mắt. Thay đổi giọng điệu (nhấn mạnh, chậm lại, cao giọng...) để bài nói không đơn điệu. Đặt những câu hỏi nhỏ để khuyến khích sự tham gia.
- Sử dụng hiệu quả phương tiện phi ngôn ngữ: Dáng đứng vững chãi, cử chỉ tay tự nhiên để minh họa cho lời nói, biểu cảm khuôn mặt phù hợp với nội dung.
- Kết thúc mạnh mẽ: Phần kết bài cần được nói một cách dõng dạc, rõ ràng để thông điệp cuối cùng được khắc sâu vào tâm trí người nghe.
3. Bước 3: Trao đổi và đánh giá
Sau khi trình bày, phần trao đổi là cơ hội để làm sâu sắc thêm vấn đề.
- Với vai trò người nói: Lắng nghe câu hỏi và phản hồi một cách cầu thị. Cảm ơn người nghe đã chú ý và người đặt câu hỏi đã quan tâm. Trả lời thẳng vào vấn đề, nếu không biết có thể ghi nhận và tìm hiểu sau.
- Với vai trò người nghe: Đặt câu hỏi ngắn gọn, rõ ràng, tập trung vào nội dung bài nói. Khi phản biện, cần đưa ra lí lẽ và bằng chứng của riêng mình, giữ thái độ tôn trọng, xây dựng.
Bảng tiêu chí đánh giá tham khảo:
- Nội dung (5 điểm): Ý kiến rõ ràng, lí lẽ xác đáng, bằng chứng thuyết phục.
- Cấu trúc (2 điểm): Bố cục hợp lí, các phần được liên kết chặt chẽ.
- Trình bày (3 điểm): Ngôn ngữ chính xác, biểu cảm; phong thái tự tin; sử dụng tốt các yếu tố phi ngôn ngữ; đảm bảo thời gian.
IV. Gợi ý một số đề tài và dàn ý tham khảo
1. Đề tài: "Sống xanh" - Không chỉ là trào lưu mà là một lối sống cần thiết
- Mở bài: Giới thiệu về xu hướng "sống xanh" đang lan tỏa trong giới trẻ và khẳng định đây là một lối sống tất yếu để bảo vệ tương lai của chính chúng ta.
- Thân bài:
- Lí lẽ 1: "Sống xanh" là biểu hiện của tình yêu và trách nhiệm với Trái Đất. Bằng chứng: Phân tích các hành động "xanh" (giảm nhựa, tiết kiệm điện nước, ăn uống lành mạnh...) đều trực tiếp giảm gánh nặng cho môi trường. Liên hệ với thực trạng biến đổi khí hậu, cạn kiệt tài nguyên.
- Lí lẽ 2: "Sống xanh" mang lại lợi ích thiết thực cho chính sức khỏe và tinh thần con người. Bằng chứng: Sử dụng thực phẩm hữu cơ, không gian sống nhiều cây xanh, hạn chế tiếp xúc hóa chất... giúp cải thiện sức khỏe thể chất. Lối sống tối giản, hòa mình với thiên nhiên giúp giảm căng thẳng.
- Lí lẽ 3: Bắt đầu "sống xanh" không khó và không tốn kém như nhiều người nghĩ. Bằng chứng: Đưa ra các ví dụ cụ thể, dễ áp dụng cho học sinh: mang hộp cơm, bình nước; tái chế đồ dùng học tập; đi bộ hoặc đi xe đạp đến trường; tham gia CLB môi trường...
- Kết bài: Khẳng định lại "sống xanh" là lựa chọn của những người trẻ văn minh. Kêu gọi mỗi học sinh hãy bắt đầu từ những hành động nhỏ nhất để góp phần tạo nên một tương lai bền vững.
2. Đề tài: Bảo vệ rừng là bảo vệ "lá phổi xanh" của sự sống
- Mở bài: Dẫn một câu nói hay một hình ảnh ấn tượng về rừng. Nêu thực trạng đáng báo động về nạn phá rừng ở Việt Nam và thế giới. Khẳng định quan điểm: Bảo vệ rừng là nhiệm vụ cấp bách để bảo vệ sự sống trên hành tinh.
- Thân bài:
- Lí lẽ 1: Rừng có vai trò không thể thay thế đối với hệ sinh thái và con người. Bằng chứng: Phân tích các chức năng của rừng: điều hòa khí hậu (hấp thụ CO2, thải O2), giữ đất, chống xói mòn, là nơi cư trú của hàng triệu loài sinh vật, cung cấp tài nguyên...
- Lí lẽ 2: Hoạt động của con người là nguyên nhân chính gây suy thoái rừng. Bằng chứng: Nêu các nguyên nhân: khai thác gỗ trái phép, đốt rừng làm nương rẫy, chuyển đổi đất rừng cho các dự án công nghiệp, thủy điện một cách thiếu quy hoạch. Dẫn chứng số liệu về diện tích rừng bị mất mỗi năm.
- Lí lẽ 3: Cần có những giải pháp đồng bộ và quyết liệt để phục hồi và bảo vệ rừng. Bằng chứng: Đề xuất các giải pháp: hoàn thiện luật pháp và thực thi nghiêm minh; đẩy mạnh trồng rừng; phát triển sinh kế bền vững cho người dân sống gần rừng; giáo dục nâng cao nhận thức cộng đồng, đặc biệt là thế hệ trẻ.
- Kết bài: Nhấn mạnh lại tầm quan trọng của rừng. Mỗi người, bằng hành động của mình (như tham gia trồng cây, không sử dụng sản phẩm từ phá rừng...), đều có thể trở thành một người bảo vệ "lá phổi xanh".
CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP
Câu 1: Theo em, tại sao việc sử dụng các bằng chứng (số liệu, câu chuyện thực tế, hình ảnh...) lại quan trọng khi trình bày ý kiến về một sự việc có tính thời sự?
Gợi ý trả lời: Bằng chứng giúp ý kiến không còn là một nhận định chủ quan, cảm tính. Nó làm tăng tính khách quan, xác thực và sức thuyết phục cho lí lẽ. Số liệu cho thấy quy mô, mức độ của vấn đề. Câu chuyện, hình ảnh tác động đến cảm xúc, giúp người nghe dễ dàng đồng cảm và ghi nhớ thông điệp.
Câu 2: Phân biệt sự khác nhau cơ bản giữa việc kể lại một sự việc thời sự và trình bày ý kiến về một sự việc thời sự.
Gợi ý trả lời: Kể lại là tái hiện các thông tin, diễn biến của sự việc một cách khách quan (Ai? Cái gì? Ở đâu? Khi nào?). Trình bày ý kiến là đi sâu vào phân tích, bình luận, đánh giá sự việc đó (Tại sao? Hậu quả là gì? Nên làm gì?). Trọng tâm của trình bày ý kiến là thể hiện và bảo vệ quan điểm cá nhân.
Câu 3: Hãy chọn một vấn đề môi trường đang diễn ra ở địa phương em (ví dụ: ô nhiễm một con sông, một bãi rác tự phát, việc xây dựng làm mất cây xanh...). Lập một dàn ý chi tiết cho bài nói trình bày quan điểm của em về vấn đề đó.
Gợi ý trả lời: Học sinh cần áp dụng cấu trúc 3 phần đã học. Dàn ý phải nêu rõ: Tên vấn đề -> Quan điểm của em -> Các lí lẽ (thực trạng, nguyên nhân, hậu quả) và bằng chứng cụ thể tại địa phương -> Giải pháp đề xuất -> Thông điệp kêu gọi.
KẾT LUẬN & TÓM TẮT
Bài học hôm nay đã cung cấp cho các em một quy trình toàn diện để trình bày ý kiến về một sự việc thời sự, đặc biệt là các vấn đề liên quan đến con người và tự nhiên. Ba bước cốt lõi cần ghi nhớ là: Chuẩn bị kỹ lưỡng (chọn đề tài, tìm ý, lập dàn ý), Trình bày tự tin (sử dụng hiệu quả ngôn ngữ và phi ngôn ngữ), và Trao đổi văn minh. Việc mạnh dạn nói lên quan điểm của mình một cách có trách nhiệm không chỉ giúp các em rèn luyện tư duy phản biện và kỹ năng giao tiếp, mà còn góp phần lan tỏa những thông điệp tích cực, thúc đẩy hành động vì một môi trường sống bền vững. Hãy bắt đầu quan sát, suy ngẫm và cất lên tiếng nói của mình ngay từ hôm nay!