A. Giới thiệu chung
Chào các em học sinh lớp 9! Kỹ năng trình bày quan điểm cá nhân về các vấn đề xã hội là một trong những kỹ năng quan trọng nhất của một công dân hiện đại. Bài học hôm nay, Soạn bài Trình bày ý kiến về một sự việc có tính thời sự, sẽ trang bị cho các em những công cụ cần thiết để tự tin nói lên tiếng nói của mình một cách mạch lạc, thuyết phục và có trách nhiệm. Việc này không chỉ giúp các em đạt điểm cao trong môn Ngữ văn mà còn là nền tảng để các em tham gia tích cực vào các hoạt động xã hội, bày tỏ chính kiến và tạo ra những ảnh hưởng tích cực. Qua bài học này, các em sẽ nắm vững quy trình từ việc lựa chọn đề tài, tìm kiếm thông tin, lập dàn ý cho đến cách trình bày hấp dẫn và tương tác hiệu quả với người nghe.
B. Hướng dẫn soạn bài chi tiết
1. Tìm hiểu chung về bài nói trình bày ý kiến
Trước khi bắt tay vào thực hành, chúng ta cần hiểu rõ bản chất của dạng bài nói này. Đây không phải là một bài thuyết trình thông tin đơn thuần mà là nơi các em thể hiện quan điểm, lập trường cá nhân dựa trên những lý lẽ và bằng chứng xác đáng.
1.1. Khái niệm "Sự việc có tính thời sự"
Sự việc có tính thời sự là những sự kiện, vấn đề đang diễn ra trong đời sống xã hội, thu hút sự quan tâm của nhiều người và có ảnh hưởng nhất định đến cộng đồng. Các sự việc này thường được đề cập rộng rãi trên các phương tiện truyền thông như báo chí, truyền hình, mạng xã hội.
- Ví dụ về sự việc có tính thời sự:
- Vấn đề bảo vệ môi trường: tác hại của rác thải nhựa, biến đổi khí hậu.
- Vấn đề giáo dục: áp lực thi cử, việc ứng dụng công nghệ AI trong học tập.
- Vấn đề xã hội: văn hóa ứng xử trên không gian mạng, vấn đề bạo lực học đường.
- Vấn đề sức khỏe: tầm quan trọng của sức khỏe tinh thần ở lứa tuổi học đường.
1.2. Mục đích và yêu cầu của bài nói
Việc trình bày ý kiến không chỉ là "nói cho vui" mà phải hướng tới những mục đích cụ thể và đáp ứng các yêu cầu khắt khe.
- Mục đích:
- Thuyết phục người nghe: Làm cho người nghe đồng tình với quan điểm, ý kiến của mình.
- Cung cấp góc nhìn: Chia sẻ một cách nhìn mới, sâu sắc hơn về sự việc.
- Nâng cao nhận thức: Giúp mọi người hiểu rõ hơn về tầm quan trọng của vấn đề.
- Kêu gọi hành động: Khuyến khích người nghe có những suy nghĩ và hành động tích cực.
- Yêu cầu:
- Ý kiến rõ ràng, mạch lạc: Quan điểm phải được thể hiện trực tiếp, nhất quán từ đầu đến cuối.
- Lý lẽ xác đáng: Các lập luận đưa ra phải logic, hợp lý và có sức thuyết phục.
- Bằng chứng tin cậy: Dẫn chứng phải cụ thể, chính xác, có nguồn gốc rõ ràng (số liệu thống kê, trích dẫn chuyên gia, câu chuyện thực tế).
- Thái độ tôn trọng, khách quan: Tôn trọng các ý kiến trái chiều, trình bày một cách bình tĩnh, có văn hóa, tránh công kích cá nhân.
2. Quy trình 4 bước chuẩn bị bài nói hiệu quả
Để có một bài nói thành công, khâu chuẩn bị đóng vai trò quyết định. Các em hãy tuân thủ quy trình 4 bước sau đây, được hệ thống hóa từ sách giáo khoa trang 115.
2.1. Bước 1: Xác định đề tài và mục tiêu nói
- Lựa chọn đề tài: Chọn một sự việc thời sự mà em thực sự quan tâm, có hiểu biết và có nhiều cảm xúc. Đề tài nên vừa sức, không quá vĩ mô hay phức tạp.
- Xác định mục tiêu: Tự hỏi bản thân: "Mình muốn người nghe suy nghĩ gì, cảm thấy gì, và làm gì sau khi nghe bài nói của mình?". Ví dụ: mục tiêu là giúp các bạn nhận thức được tác hại của việc nghiện game online và bắt đầu kiểm soát thời gian chơi game.
2.2. Bước 2: Tìm ý và thu thập tư liệu
Đây là bước xây dựng "nguyên liệu" cho bài nói. Các em có thể tìm ý bằng cách đặt các câu hỏi xoay quanh đề tài:
- What? (Cái gì?): Sự việc đó là gì? Biểu hiện của nó ra sao?
- Why? (Tại sao?): Nguyên nhân của sự việc là gì? (Chủ quan, khách quan)
- How? (Như thế nào?): Sự việc đó ảnh hưởng như thế nào đến cá nhân, cộng đồng? (Tích cực, tiêu cực)
- So what? (Thì sao?): Ý nghĩa, bài học rút ra từ sự việc là gì?
- What next? (Làm gì tiếp theo?): Cần có những giải pháp, đề xuất gì?
Nguồn thu thập tư liệu đáng tin cậy:
- Các trang báo chính thống: VnExpress, Tuổi Trẻ, Thanh Niên...
- Các kênh truyền hình uy tín: VTV, HTV...
- Sách, tạp chí chuyên ngành, các báo cáo khoa học.
- Phỏng vấn chuyên gia, người trong cuộc (nếu có thể).
- Lưu ý: Cần kiểm chứng thông tin từ nhiều nguồn, tránh các tin giả, tin chưa được xác thực trên mạng xã hội.
2.3. Bước 3: Lập dàn ý chi tiết
Dàn ý là "bộ xương" của bài nói, giúp các em trình bày logic và không bỏ sót ý. Một dàn ý chuẩn gồm 3 phần:
A. Mở đầu (10% thời lượng)
- Chào hỏi: Giới thiệu bản thân.
- Dẫn dắt vào vấn đề: Dùng một câu chuyện, một con số thống kê gây ấn tượng, hoặc một câu hỏi tu từ để thu hút sự chú ý.
- Nêu trực tiếp quan điểm: Trình bày rõ ràng ý kiến, luận điểm chính của mình về sự việc.
B. Nội dung chính (80% thời lượng)
- Trình bày các luận điểm để bảo vệ quan điểm của mình. Mỗi luận điểm nên được trình bày trong một đoạn riêng.
- Cấu trúc mỗi luận điểm:
- Nêu luận điểm: Trình bày rõ ràng ý chính của đoạn.
- Phân tích lý lẽ: Giải thích, lập luận để làm sáng tỏ luận điểm.
- Đưa ra bằng chứng: Dẫn chứng cụ thể (số liệu, ví dụ, câu chuyện) để tăng sức thuyết phục.
- Sắp xếp các luận điểm theo một trình tự logic (ví dụ: từ nguyên nhân đến hậu quả, từ tổng quan đến chi tiết).
C. Kết luận (10% thời lượng)
- Tóm lược lại các luận điểm chính: Nhắc lại ngắn gọn những ý quan trọng nhất đã trình bày.
- Khẳng định lại quan điểm: Nhấn mạnh một lần nữa ý kiến của bản thân.
- Đưa ra thông điệp hoặc lời kêu gọi hành động: Gợi mở suy nghĩ cho người nghe, khuyến khích họ có những hành động cụ thể.
- Cảm ơn: Cảm ơn người nghe đã chú ý lắng nghe.
2.4. Bước 4: Luyện tập
"Thực hành tạo nên sự hoàn hảo". Đừng bỏ qua bước này!
- Luyện tập một mình: Nói trước gương để quan sát biểu cảm, cử chỉ. Ghi âm lại bài nói để nghe lại và điều chỉnh giọng điệu, tốc độ.
- Luyện tập với bạn bè, người thân: Nhờ người khác nghe và góp ý để có cái nhìn khách quan.
- Kiểm soát thời gian: Bấm giờ để đảm bảo bài nói không quá dài hoặc quá ngắn.
3. Kỹ năng trình bày và tương tác
Khi đã chuẩn bị kỹ lưỡng, đây là lúc các em tỏa sáng. Hãy chú ý đến cả những gì em nói và cách em nói.
3.1. Sử dụng ngôn ngữ và phi ngôn ngữ
- Ngôn ngữ nói:
- Từ ngữ: Dùng từ ngữ phổ thông, dễ hiểu, giàu hình ảnh và cảm xúc. Tránh dùng từ địa phương, tiếng lóng hoặc các thuật ngữ quá chuyên môn.
- Giọng điệu: Thay đổi cao độ, tốc độ, nhấn nhá vào những từ khóa quan trọng để bài nói sinh động, không đều đều, buồn tẻ.
- Ngữ điệu: Sử dụng các câu hỏi tu từ, câu cảm thán để tạo điểm nhấn và kết nối với người nghe.
- Yếu tố phi ngôn ngữ:
- Ánh mắt: Giao tiếp bằng mắt với khán giả, nhìn bao quát khắp phòng thay vì chỉ nhìn vào một điểm.
- Nét mặt: Biểu cảm tự nhiên, phù hợp với nội dung đang nói (vui, buồn, nghiêm túc...).
- Cử chỉ: Sử dụng tay để minh họa cho lời nói một cách tự nhiên, dứt khoát. Tránh khoanh tay, đút tay vào túi quần.
- Tư thế: Đứng thẳng, tự tin, thỉnh thoảng di chuyển nhẹ nhàng để tạo sự kết nối.
3.2. Tương tác với người nghe
Một bài nói thành công là một cuộc đối thoại. Hãy biến khán giả thành người đồng hành.
- Đặt câu hỏi: Bắt đầu bằng một câu hỏi, hoặc đặt câu hỏi trong quá trình nói để kích thích tư duy của người nghe.
- Sử dụng phương tiện hỗ trợ: Nếu có thể, hãy dùng slide trình chiếu, hình ảnh, video ngắn để minh họa cho bài nói thêm sinh động.
- Chuẩn bị cho phần hỏi-đáp: Dự đoán các câu hỏi người nghe có thể đặt và chuẩn bị câu trả lời. Khi trả lời, hãy lắng nghe kỹ câu hỏi, trả lời ngắn gọn, thẳng thắn và luôn giữ thái độ cầu thị, tôn trọng.
4. Ví dụ tham khảo: Dàn ý cho đề tài "Vấn nạn bắt nạt trực tuyến (cyberbullying) trong giới trẻ"
Để giúp các em hình dung rõ hơn, dưới đây là một dàn ý chi tiết cho một đề tài thời sự nóng hổi.
A. Mở đầu
- Chào thầy cô và các bạn.
- Dẫn dắt: "Mỗi ngày, chúng ta dành hàng giờ lướt mạng xã hội, kết nối với bạn bè. Nhưng đằng sau những chiếc màn hình lung linh ấy, có một bóng ma đang âm thầm gây tổn thương cho rất nhiều bạn trẻ. Đó chính là bạo lực mạng, hay còn gọi là cyberbullying."
- Nêu quan điểm: "Theo quan điểm của tôi, bắt nạt trực tuyến là một hành vi vô cùng nguy hiểm, để lại những hậu quả nặng nề và chúng ta cần phải chung tay hành động để ngăn chặn nó."
B. Nội dung chính
- Luận điểm 1: Bắt nạt trực tuyến đang diễn ra ngày càng phổ biến và tinh vi.
- Lý lẽ: Sự phát triển của mạng xã hội khiến việc công kích, miệt thị người khác trở nên dễ dàng hơn vì tính ẩn danh.
- Bằng chứng: Nêu các hình thức phổ biến (bình luận ác ý, tung tin đồn, lập nhóm nói xấu, gửi tin nhắn đe dọa...). Dẫn số liệu (nếu có) về tỉ lệ học sinh từng là nạn nhân hoặc chứng kiến bạo lực mạng.
- Luận điểm 2: Hậu quả của bắt nạt trực tuyến là vô cùng nghiêm trọng.
- Lý lẽ: Nó không chỉ gây tổn thương về tinh thần mà còn ảnh hưởng đến thể chất và cuộc sống của nạn nhân.
- Bằng chứng: Phân tích các hậu quả:
- Về tinh thần: Gây lo âu, trầm cảm, mất tự tin, sợ hãi khi đến trường.
- Về học tập: Giảm sút kết quả, không thể tập trung.
- Về thể chất: Mất ngủ, rối loạn ăn uống.
- Trường hợp đau lòng: Dẫn ra một câu chuyện thực tế (đã được kiểm chứng) về nạn nhân của bạo lực mạng.
- Luận điểm 3: Chúng ta cần những giải pháp đồng bộ từ gia đình, nhà trường và chính mỗi cá nhân.
- Lý lẽ: Chống lại bạo lực mạng là trách nhiệm của tất cả mọi người.
- Bằng chứng (đề xuất giải pháp):
- Về phía cá nhân: Suy nghĩ kỹ trước khi bình luận, không tham gia vào các hành vi công kích, biết cách chặn (block) và báo cáo (report) các tài khoản xấu. Dũng cảm lên tiếng bảo vệ nạn nhân.
- Về phía gia đình: Cha mẹ cần quan tâm, trò chuyện và trang bị cho con kỹ năng sử dụng mạng an toàn.
- Về phía nhà trường: Tổ chức các buổi nói chuyện chuyên đề, xây dựng bộ quy tắc ứng xử trên không gian mạng.
C. Kết luận
- Tóm lược: Bắt nạt trực tuyến là một vấn đề nhức nhối với những hậu quả khôn lường.
- Khẳng định lại quan điểm: Đây là hành vi không thể chấp nhận và cần bị lên án mạnh mẽ.
- Kêu gọi hành động: "Tôi mong rằng, mỗi chúng ta hãy cùng nhau biến không gian mạng trở thành một nơi an toàn, văn minh và tử tế hơn. Hãy bắt đầu bằng một cú nhấp chuột có trách nhiệm!"
- Cảm ơn thầy cô và các bạn đã lắng nghe.
C. Bài tập vận dụng
Để củng cố kiến thức, các em hãy thử trả lời các câu hỏi và thực hành bài tập sau:
- Câu hỏi 1: Tại sao việc sử dụng bằng chứng (dẫn chứng) cụ thể lại quan trọng trong bài nói trình bày ý kiến? Hãy nêu một ví dụ về bằng chứng tốt và một ví dụ về bằng chứng chưa tốt.
- Câu hỏi 2: Khi trình bày, yếu tố phi ngôn ngữ (ánh mắt, cử chỉ) có vai trò như thế nào trong việc thuyết phục người nghe?
- Câu hỏi 3: Nếu có một bạn trong lớp đưa ra ý kiến trái ngược với em một cách gay gắt, em sẽ ứng xử như thế nào để thể hiện thái độ văn minh, tôn trọng?
- Bài tập thực hành: Hãy chọn một trong các sự việc thời sự sau và lập một dàn ý chi tiết cho bài nói trình bày ý kiến của em:
- Việc lạm dụng đồ ăn nhanh và trà sữa trong giới trẻ.
- Trào lưu "flexing" (khoe thành tích) trên mạng xã hội.
- Tầm quan trọng của việc học ngoại ngữ trong thời đại hội nhập.
Hướng dẫn trả lời ngắn gọn:
- Câu 1: Bằng chứng giúp luận điểm trở nên đáng tin cậy, không phải là suy diễn chủ quan. Bằng chứng tốt: "Theo thống kê của UNICEF năm 2022, có X% trẻ em Việt Nam từng bị bạo lực mạng". Bằng chứng chưa tốt: "Em nghe nói có rất nhiều bạn bị bắt nạt trên mạng".
- Câu 2: Phi ngôn ngữ giúp truyền tải cảm xúc, tạo sự kết nối và duy trì sự chú ý của người nghe. Nó làm tăng sức nặng cho lời nói.
- Câu 3: Lắng nghe hết ý kiến của bạn, cảm ơn bạn đã chia sẻ góc nhìn. Bình tĩnh giải thích lại quan điểm của mình dựa trên lý lẽ, không công kích cá nhân. Có thể nói: "Cảm ơn góc nhìn của bạn, đó cũng là một khía cạnh đáng suy ngẫm. Tuy nhiên, theo mình thì..."
D. Kết luận và tóm tắt
Như vậy, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu toàn bộ quy trình và kỹ năng cần thiết để thực hiện một bài nói trình bày ý kiến về sự việc thời sự. Các em hãy nhớ rằng, chìa khóa của thành công nằm ở sự chuẩn bị kỹ lưỡng, lập luận chặt chẽ và một phong thái tự tin, chân thành. Kỹ năng này không chỉ phục vụ cho môn học mà còn là một hành trang quý giá cho các em trong tương lai. Đừng ngần ngại luyện tập, đừng sợ sai, bởi mỗi lần đứng trước mọi người để nói lên quan điểm của mình là một lần các em trưởng thành hơn. Chúc các em sẽ có những bài nói thật thành công và lan tỏa được những giá trị tích cực đến cộng đồng!