Soạn bài Trở về - Ngữ văn - Lớp 12 - Kết nối tri thức

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 12 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau soạn bài và phân tích một tác phẩm đặc sắc của nhà văn Nguyễn Quang Sáng - truyện ngắn "Trở về". Đây là một câu chuyện cảm động, giàu tính nhân văn, lấy bối cảnh sau chiến tranh, xoay quanh cuộc trở về đầy éo le của một người lính. Tác phẩm không chỉ phơi bày những vết thương mà chiến tranh để lại trong tâm hồn con người mà còn ca ngợi vẻ đẹp của tình yêu, lòng chung thủy và sự bao dung cao cả. Qua bài học này, các em sẽ nắm vững nội dung cốt truyện, phân tích được chiều sâu tâm lí nhân vật, hiểu rõ giá trị tư tưởng và nghệ thuật của tác phẩm, từ đó có thêm những góc nhìn sâu sắc về cuộc sống và con người Việt Nam thời hậu chiến.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. TÌM HIỂU CHUNG

1. Tác giả Nguyễn Quang Sáng

• Tiểu sử: Nguyễn Quang Sáng (1932-2014), quê ở huyện Chợ Mới, tỉnh An Giang. Ông là một nhà văn tiêu biểu của văn học Việt Nam hiện đại, gắn bó sâu sắc với mảnh đất và con người Nam Bộ.
• Sự nghiệp văn học: Ông tham gia kháng chiến từ thời chống Pháp và bắt đầu viết văn từ những năm 1950. Sau năm 1954, ông tập kết ra Bắc, công tác tại Hội Nhà văn Việt Nam. Trong kháng chiến chống Mĩ, ông trở về Nam Bộ tham gia kháng chiến và tiếp tục sáng tác.
• Phong cách nghệ thuật: Sáng tác của Nguyễn Quang Sáng nổi bật với lối viết giản dị, mộc mạc, chân thật. Cốt truyện thường có nhiều yếu tố bất ngờ, tình huống éo le nhưng cách giải quyết lại rất tự nhiên, hợp lí. Nhân vật của ông, đặc biệt là người nông dân Nam Bộ, được khắc họa với tính cách thẳng thắn, bộc trực, giàu tình nghĩa.
• Tác phẩm chính: Chiếc lược ngà, Mùa gió chướng, Dòng sông thơ ấu, Bàn thờ tổ của một cô đào...

2. Tác phẩm "Trở về"

• Hoàn cảnh sáng tác: Truyện ngắn "Trở về" (tên ban đầu là "Về làng") được viết vào năm 1955, ngay sau khi Hiệp định Giơ-ne-vơ được kí kết. Đây là thời điểm những người lính từ chiến khu trở về quê hương, gia đình sau nhiều năm xa cách, mang theo bao niềm vui đoàn tụ nhưng cũng đối mặt với không ít những éo le, ngang trái do chiến tranh gây ra.
• Nhan đề:
  • Về làng (tên cũ): Gợi không gian cụ thể, gắn với bối cảnh người lính kháng chiến trở về quê hương sau chiến thắng.
  • Trở về (tên mới): Mang ý nghĩa khái quát và sâu sắc hơn. Đó không chỉ là sự trở về không gian địa lí (làng quê, gia đình) mà còn là hành trình trở về với những giá trị tình cảm cốt lõi, trở về với lòng bao dung, nhân ái sau những hiểu lầm, thử thách.
• Tóm tắt cốt truyện: Phong, một người lính, sau tám năm xa nhà đi kháng chiến, trở về trong niềm háo hức đoàn tụ với người vợ trẻ. Nhưng anh chết lặng khi thấy vợ mình, dì Bảy, đang bế một đứa bé khoảng hai tuổi. Đau đớn, tuyệt vọng và ghen tuông, Phong định bỏ đi. Tuy nhiên, qua lời giải thích của người anh họ và sự thật được phơi bày, anh hiểu ra đứa bé là con của một người đồng đội đã hi sinh. Vợ anh đã nhận nuôi đứa bé để giữ trọn lời hứa và bảo vệ danh dự cho người đã khuất. Phong vỡ òa trong sự ân hận và yêu thương, anh ôm đứa bé vào lòng, hoàn tất cuộc "trở về" thực sự trong tâm hồn.
• Bố cục: 3 phần
  • Phần 1: Từ đầu đến "...người ta nhận ra anh". -> Tâm trạng của Phong trên đường trở về quê hương.
  • Phần 2: Tiếp theo đến "...anh không muốn nghe nữa". -> Cú sốc và diễn biến tâm trạng của Phong khi về đến nhà và thấy vợ bế con.
  • Phần 3: Còn lại. -> Tình huống được tháo gỡ, Phong hiểu ra sự thật và đón nhận vợ con.

II. ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN

1. Phân tích nhân vật Phong

Phong là nhân vật trung tâm, mọi diễn biến của câu chuyện đều xoay quanh tâm trạng và hành động của anh. Quá trình tâm lí của Phong là một cuộc đấu tranh nội tâm phức tạp, thể hiện sâu sắc chủ đề tác phẩm.

a. Tâm trạng háo hức, mong chờ trên đường về

• Nỗi nhớ quê hương, gia đình: Sau tám năm xa cách, nỗi nhớ trong Phong dồn nén đến tột cùng. Anh "nôn nao trong dạ", hình dung ra con đường quen thuộc, ngôi nhà thân yêu.
• Hành động vội vã: Anh đi "như chạy", "những bước chân dồn dập" cho thấy sự háo hức, mong muốn được đoàn tụ ngay lập tức. Mỗi cảnh vật quen thuộc đều gợi lên trong anh những kỉ niệm ấm áp.
• Tình yêu dành cho vợ: Hình ảnh người vợ trẻ luôn thường trực trong tâm trí anh. Anh tưởng tượng đến giây phút gặp lại, đến niềm hạnh phúc vỡ òa. Tình yêu ấy là động lực, là niềm an ủi lớn nhất của anh suốt những năm tháng chiến tranh.

b. Cú sốc và diễn biến tâm trạng khi về đến nhà

• Sự sụp đổ: Trái ngược hoàn toàn với tưởng tượng, cảnh tượng đầu tiên đập vào mắt Phong là vợ anh đang bế một đứa trẻ. Niềm vui đoàn tụ chưa kịp đến thì nỗi đau, sự nghi ngờ đã ập xuống. Anh "sững sờ", "cảm thấy đất dưới chân mình đang rung chuyển".
• Phản ứng ban đầu:
  • Ghen tuông và đau đớn: Phản ứng tự nhiên của một người chồng khi cho rằng mình bị phản bội. Anh cảm thấy "đau nhói ở trong tim", tình yêu biến thành sự uất hận.
  • Hành động quyết liệt: Anh "quay người bước thẳng", định bỏ đi ngay lập tức. Đây là hành động bột phát, thể hiện sự tổn thương sâu sắc và lòng tự trọng của một người đàn ông. Anh từ chối nghe lời giải thích, chìm đắm trong nỗi đau của riêng mình.
• Cuộc đấu tranh nội tâm: Dù định bỏ đi, nhưng tình yêu và sự gắn bó với gia đình, với vợ đã níu chân anh lại. Anh ngồi ở nhà người anh họ, lòng đầy mâu thuẫn: vừa giận, vừa thương, vừa muốn dứt bỏ, vừa không nỡ. Đây là chi tiết cho thấy bản chất Phong vẫn là người nặng tình, nặng nghĩa.

c. Sự thức tỉnh và hành trình "trở về" trong tâm hồn

• Nút thắt được gỡ bỏ: Khi người anh họ giải thích rõ ngọn ngành câu chuyện - đứa bé là con của Tư Hưng, một đồng đội đã hi sinh, và dì Bảy nhận nuôi để giữ lời hứa - mọi hiểu lầm được xóa bỏ.
• Sự chuyển biến cảm xúc:
  • Từ đau đớn, ghen tuông chuyển sang ân hận, xấu hổ. Anh nhận ra mình đã quá vội vàng, ích kỉ, chỉ nghĩ đến nỗi đau của bản thân mà không hiểu cho sự hi sinh của vợ.
  • Từ uất hận chuyển sang yêu thương, cảm phục. Anh nhìn vợ với ánh mắt hoàn toàn khác, thấy được vẻ đẹp tâm hồn, lòng vị tha và sự chung thủy tuyệt đối của cô.
• Hành động cao đẹp: Hành động cuối cùng - Phong dang rộng vòng tay ôm đứa bé vào lòng - là đỉnh điểm của sự trở về. Anh không chỉ chấp nhận đứa trẻ mà còn đón nhận nó bằng tất cả tình yêu thương. Đó là sự trở về với lòng bao dung, nhân ái, vượt lên trên sự ích kỉ cá nhân. Cái ôm ấy hàn gắn mọi vết thương, khẳng định sự chiến thắng của tình người.

2. Phân tích nhân vật dì Bảy (vợ Phong)

Dì Bảy không xuất hiện nhiều, cũng không có nhiều lời thoại, nhưng lại là nhân vật tỏa sáng với những phẩm chất cao đẹp của người phụ nữ Việt Nam.

a. Nỗi oan khuất và sự im lặng đáng trân trọng

• Khi Phong trở về và hiểu lầm, dì Bảy chỉ "im lặng, nước mắt ròng ròng". Sự im lặng của chị không phải là sự cam chịu hay yếu đuối.
• Đó là sự im lặng chất chứa nỗi đau, sự tủi hờn khi bị người mình yêu thương nhất nghi ngờ.
• Đó cũng là sự im lặng của một người có tấm lòng cao thượng, không muốn thanh minh cho bản thân bằng cách kể về sự hi sinh của người khác. Chị chờ đợi sự thật tự nó lên tiếng, chờ đợi ở chồng sự tin tưởng và thấu hiểu.

b. Vẻ đẹp của lòng chung thủy và đức hi sinh

• Lòng chung thủy sắt son: Suốt tám năm chồng đi kháng chiến, chị ở nhà một lòng một dạ chờ đợi. Tình yêu của chị không hề phai nhạt.
• Đức hi sinh cao cả: Chị nhận nuôi con của đồng đội chồng, chấp nhận mang tiếng, chịu đựng sự dị nghị của xóm làng để giữ trọn lời hứa, bảo vệ danh dự cho người đã khuất và gia đình họ. Đây là một hành động đòi hỏi sự dũng cảm và một tấm lòng vị tha vô bờ bến.
• Nhân vật dì Bảy là hiện thân cho vẻ đẹp của người phụ nữ Nam Bộ nói riêng và phụ nữ Việt Nam nói chung: kiên trung, nhân hậu, giàu đức hi sinh.

3. Phân tích tình huống truyện độc đáo

Thành công của "Trở về" phần lớn nằm ở việc xây dựng một tình huống truyện éo le, kịch tính nhưng rất hợp lí.

• Định nghĩa tình huống truyện: Là hoàn cảnh, sự kiện đặc biệt của câu chuyện, qua đó tính cách nhân vật được bộc lộ, chủ đề tư tưởng của tác phẩm được thể hiện rõ nét.
• Tình huống trong "Trở về": Một người lính trở về sau nhiều năm xa cách, háo hức gặp vợ nhưng lại đối mặt với sự thật phũ phàng: vợ mình đang bế một đứa con mà anh tin chắc không phải của mình.
• Đặc điểm của tình huống:
  • Éo le, bất ngờ: Tạo ra một nút thắt kịch tính ngay từ đầu, đẩy nhân vật vào một thử thách lớn về tâm lí và tình cảm.
  • Hợp lí: Tình huống này hoàn toàn có thể xảy ra trong bối cảnh xã hội sau chiến tranh, khi sự liên lạc bị cắt đứt và những câu chuyện éo le về gia đình, thân phận là điều không hiếm.
• Vai trò và ý nghĩa của tình huống truyện:
  • Bộc lộ tính cách nhân vật: Đặt các nhân vật vào "lửa thử vàng". Qua đó, ta thấy Phong dù nóng nảy nhưng nặng tình nghĩa; dì Bảy dù chịu oan khuất nhưng cao thượng, vị tha.
  • Tô đậm chủ đề tác phẩm: Khẳng định rằng, trong những hoàn cảnh nghiệt ngã nhất, tình yêu thương, lòng chung thủy và sự bao dung vẫn là những giá trị bền vững, có sức mạnh hóa giải mọi hiểu lầm, hàn gắn mọi vết thương.
  • Tạo sức hấp dẫn cho câu chuyện: Khiến người đọc tò mò, hồi hộp theo dõi diễn biến tâm lí của nhân vật và chờ đợi nút thắt được gỡ bỏ.

4. Tổng kết giá trị nội dung và nghệ thuật

a. Giá trị nội dung

• Truyện ngắn ca ngợi vẻ đẹp của tình người, của lòng chung thủy, đức hi sinh và sự bao dung, vị tha trong hoàn cảnh éo le của thời hậu chiến.
• Tác phẩm cho thấy những hậu quả dai dẳng của chiến tranh không chỉ là bom đạn, mất mát mà còn là những vết thương sâu sắc trong tâm hồn, những éo le trong quan hệ gia đình.
• Khẳng định niềm tin vào con người, vào sức mạnh của tình yêu thương có thể vượt qua mọi thử thách, hiểu lầm.

b. Giá trị nghệ thuật

• Xây dựng tình huống truyện độc đáo, kịch tính: Đây là thành công nổi bật nhất, là chìa khóa để mở ra toàn bộ câu chuyện.
• Nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật sắc sảo: Đặc biệt là diễn biến tâm trạng phức tạp của nhân vật Phong, được thể hiện chân thực, tinh tế qua từng suy nghĩ, hành động.
• Ngôn ngữ kể chuyện giản dị, mộc mạc, đậm chất Nam Bộ: Lời văn tự nhiên, gần gũi, góp phần tạo nên không khí chân thật cho câu chuyện.
• Cốt truyện chặt chẽ, cách giải quyết bất ngờ nhưng hợp lí: Dẫn dắt người đọc đi từ căng thẳng đến vỡ òa, tạo dư âm sâu sắc.

III. HƯỚNG DẪN TRẢ LỜI CÂU HỎI SGK

(Phần này giúp các em định hướng trả lời các câu hỏi trong sách giáo khoa Kết nối tri thức. Các em cần đọc kĩ văn bản để có câu trả lời chi tiết và sâu sắc nhất.)

Câu 1: Phân tích tâm trạng của nhân vật Phong trên đường trở về và khi về đến nhà. Sự thay đổi tâm trạng đó cho thấy bi kịch của nhân vật là gì?

Gợi ý trả lời:

• Tâm trạng trên đường về: Nôn nao, háo hức, mong chờ. Dẫn chứng: đi như chạy, hình dung cảnh đoàn tụ, nhớ từng chi tiết về vợ và quê hương.
• Tâm trạng khi về đến nhà: Sững sờ, đau đớn, ghen tuông, tuyệt vọng. Dẫn chứng: cảm giác đất rung chuyển, quay người bỏ đi, từ chối nghe giải thích.
• Bi kịch của nhân vật: Bi kịch của sự hiểu lầm. Anh trở về từ cuộc chiến với tư thế của người chiến thắng nhưng lại phải đối mặt với một bi kịch gia đình tưởng chừng không thể hàn gắn. Niềm hạnh phúc đoàn tụ lớn lao bỗng chốc biến thành nỗi đau tột cùng. Bi kịch này là một trong những di chứng nặng nề mà chiến tranh để lại.

Câu 2: Tình huống truyện trong tác phẩm có gì đặc sắc? Vai trò của tình huống này trong việc thể hiện tính cách nhân vật và chủ đề tác phẩm?

Gợi ý trả lời:

• Đặc sắc: Tình huống bất ngờ, éo le, kịch tính nhưng hợp lí (đã phân tích ở mục II.3).
• Vai trò:
  • Với tính cách nhân vật: Là phép thử để bộc lộ phẩm chất các nhân vật. Phong nóng nảy nhưng sâu thẳm là tình yêu và lòng nhân ái. Dì Bảy chịu đựng, nhẫn nhục nhưng ẩn chứa sự hi sinh cao cả và lòng chung thủy sắt son.
  • Với chủ đề tác phẩm: Tình huống éo le làm nổi bật chủ đề về lòng bao dung, vị tha và sức mạnh của tình người trong việc hóa giải những bi kịch do chiến tranh gây ra.

Câu 3: Phân tích vẻ đẹp của nhân vật dì Bảy. Theo bạn, sự im lặng của nhân vật này có ý nghĩa gì?

Gợi ý trả lời:

• Vẻ đẹp của dì Bảy: Vẻ đẹp của lòng chung thủy, đức hi sinh, lòng nhân hậu, vị tha. Chị là hình ảnh tiêu biểu cho người phụ nữ Việt Nam thời hậu chiến. (Dẫn chứng: chờ chồng 8 năm, nhận nuôi con của đồng đội chồng, chấp nhận tai tiếng).
• Ý nghĩa sự im lặng:
  • Thể hiện nỗi đau đớn, tủi hờn khi bị chồng hiểu lầm.
  • Thể hiện sự cao thượng: không muốn dùng lời nói để thanh minh cho một hành động vốn dĩ rất cao đẹp.
  • Tạo một khoảng lặng cần thiết để thử thách tình yêu và lòng tin của Phong, để sự thật sau đó được sáng tỏ một cách tự nhiên và thuyết phục hơn.

Câu 4: Nêu chủ đề và thông điệp chính mà nhà văn Nguyễn Quang Sáng muốn gửi gắm qua truyện ngắn.

Gợi ý trả lời:

• Chủ đề: Ca ngợi tình yêu, lòng chung thủy, sự bao dung và đức hi sinh của con người trong và sau chiến tranh.
• Thông điệp:
  • Chiến tranh có thể gây ra những mất mát, bi kịch nhưng không thể hủy diệt được những giá trị nhân văn cao đẹp.
  • Lòng vị tha và sự thấu hiểu là chiếc chìa khóa để hóa giải mọi xung đột, hiểu lầm, hàn gắn những vết thương trong tâm hồn.
  • Hãy nhìn nhận mọi sự việc một cách bình tĩnh, đa chiều, đừng để những cảm xúc nóng vội nhất thời phá hủy những tình cảm tốt đẹp.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ VẬN DỤNG

1. Câu hỏi 1: Phân tích chi tiết Phong dang rộng vòng tay ôm đứa bé vào lòng ở cuối tác phẩm. Chi tiết này có ý nghĩa như thế nào đối với nhân vật và toàn bộ câu chuyện?

   Hướng dẫn: Đây là chi tiết đắt giá, khép lại câu chuyện. Cần phân tích: Đó là hành động của sự thức tỉnh, ân hận; là biểu hiện cao nhất của lòng bao dung, tình yêu thương; là sự hoàn tất của hành trình "trở về" trong tâm hồn. Chi tiết này giải quyết mọi mâu thuẫn, khẳng định sự chiến thắng của tình người.

2. Câu hỏi 2: So sánh tình huống truyện trong "Trở về" với tình huống truyện trong "Chiếc lược ngà" của cùng tác giả Nguyễn Quang Sáng. Chỉ ra điểm tương đồng và khác biệt.

   Hướng dẫn:
   - Tương đồng: Cả hai đều là những tình huống éo le do chiến tranh gây ra, thử thách tình cảm con người (tình cha con, tình vợ chồng).
   - Khác biệt: "Chiếc lược ngà" là bi kịch của sự không nhận ra do vết sẹo chiến tranh, dẫn đến sự chia ly và cái chết. "Trở về" là bi kịch của sự hiểu lầm do hoàn cảnh, nhưng cuối cùng được hóa giải bằng lòng bao dung, dẫn đến sự đoàn tụ.

3. Câu hỏi 3: Viết một đoạn văn (khoảng 200 chữ) trình bày suy nghĩ của bạn về vai trò của lòng bao dung trong cuộc sống hiện nay, liên hệ từ truyện ngắn "Trở về".

   Hướng dẫn: Nêu định nghĩa ngắn gọn về lòng bao dung. Phân tích vai trò của lòng bao dung trong truyện "Trở về" (hóa giải hiểu lầm, hàn gắn tình cảm). Liên hệ thực tế: trong cuộc sống hiện đại, với nhiều áp lực và hiểu lầm, lòng bao dung giúp con người sống vị tha hơn, xây dựng các mối quan hệ xã hội tốt đẹp, bền vững.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Truyện ngắn "Trở về" của Nguyễn Quang Sáng là một tác phẩm xuất sắc, để lại dấu ấn sâu đậm trong lòng người đọc. Bằng việc xây dựng một tình huống truyện éo le và nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật tài tình, nhà văn đã ca ngợi vẻ đẹp bất diệt của tình yêu, lòng chung thủy và sự bao dung. Cuộc "trở về" của Phong không chỉ là sự trở về với mái nhà sau chiến tranh, mà còn là hành trình tìm lại sự bình yên, thấu hiểu và nhân ái trong chính tâm hồn mình. Tác phẩm là một bài ca cảm động về tình người, nhắc nhở chúng ta về giá trị của sự tin tưởng và vị tha trong cuộc sống. Để hiểu thêm về phong cách của tác giả, các em có thể tìm đọc thêm truyện ngắn "Chiếc lược ngà".