Soạn bài Truyện về các vị thần sáng tạo thế giới - Ngữ văn - Lớp 10 - Kết nối tri thức

A. Giới thiệu chung về bài học

Chào các em học sinh lớp 10! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau bước vào một thế giới vô cùng kỳ ảo và nguyên sơ qua văn bản "Truyện về các vị thần sáng tạo thế giới". Đây là một trong những tác phẩm tiêu biểu cho thể loại thần thoại, thể hiện rõ nét tư duy, nhận thức và trí tưởng tượng của người Việt cổ về nguồn gốc của vũ trụ và muôn loài. Việc tìm hiểu văn bản này không chỉ giúp các em nắm vững kiến thức về một thể loại văn học dân gian quan trọng mà còn mở ra cánh cửa khám phá thế giới quan, những ước mơ và khát vọng của cha ông ta từ thuở hồng hoang. Qua bài soạn này, các em sẽ có thể phân tích được đặc điểm của nhân vật thần thoại, hiểu được cách người xưa lý giải thế giới và cảm nhận được vẻ đẹp của trí tưởng tượng dân gian.

B. Nội dung chính của bài học

I. Tìm hiểu chung về tác phẩm

1. Khái quát về thể loại Thần thoại

Trước khi đi vào phân tích văn bản, chúng ta cần nắm vững những kiến thức nền tảng về thể loại thần thoại.

Thần thoại là thể loại truyện dân gian, kể về các vị thần, các anh hùng sơ khai... nhằm giải thích các hiện tượng tự nhiên, xã hội và thể hiện khát vọng chinh phục tự nhiên của con người thời cổ đại.

Không gian: Thường là không gian vũ trụ, rộng lớn, không xác định, đang trong quá trình tạo lập. Ví dụ: trời đất hỗn mang, biển cả mênh mông.
Thời gian: Là thời gian cổ sơ, không xác định cụ thể, thường được gọi là "thuở hồng hoang", "thuở trời đất mới hình thành".
Nhân vật: Nhân vật chính là các vị thần có sức mạnh phi thường, có khả năng sáng tạo và hủy diệt, là hiện thân của các sức mạnh tự nhiên. Ngoại hình của họ cũng thường kỳ vĩ, khổng lồ.
Nội dung: Tập trung giải thích nguồn gốc vũ trụ (thần thoại suy nguyên), nguồn gốc loài người, vạn vật và các hiện tượng tự nhiên (sấm, chớp, mưa, gió...).

2. Về văn bản "Truyện về các vị thần sáng tạo thế giới"

Văn bản trong sách giáo khoa là một sự tổng hợp, biên soạn lại từ công trình "Lược khảo về thần thoại Việt Nam" của nhà nghiên cứu Nguyễn Đổng Chi, tập hợp những câu chuyện thần thoại tiêu biểu của người Việt (Kinh) về quá trình tạo ra thế giới.

Bố cục văn bản có thể chia làm 3 phần chính:

Phần 1 (Từ đầu đến "...chia ra làm hai"): Quang cảnh vũ trụ thuở sơ khai và sự xuất hiện của thần Trụ Trời.
Phần 2 (Tiếp theo đến "...một cái rìu lớn"): Công cuộc khai thiên lập địa của thần Trụ Trời và sự hình thành trời đất, núi sông.
Phần 3 (Còn lại): Sự xuất hiện và công cuộc kiến tạo thế giới của các vị thần khác.

II. Hướng dẫn đọc hiểu văn bản

1. Quang cảnh vũ trụ thuở hồng hoang

Văn bản mở đầu bằng một bức tranh về vũ trụ khi chưa được tạo lập. Đây là một mô-típ quen thuộc trong thần thoại sáng thế của nhiều dân tộc trên thế giới.

Trạng thái: Vũ trụ là một cõi "hỗn độn, tối tăm, lạnh lẽo". Mọi thứ chưa có hình hài rõ rệt, không có sự phân biệt.
Không gian: Không có "trời", "đất", "mặt trời" hay "mặt trăng". Tất cả chỉ là một khoảng không mờ mịt, vô định.
Ý nghĩa: Việc miêu tả trạng thái hỗn mang này nhằm mục đích làm nổi bật sự cần thiết và ý nghĩa vĩ đại của công cuộc sáng tạo. Từ cái hỗn loạn, vô định, các vị thần sẽ thiết lập nên trật tự, hình hài và sự sống. Nó thể hiện nhận thức sơ khai của con người về sự hình thành: mọi thứ đều đi từ "không" đến "có", từ "hỗn loạn" đến "trật tự".

2. Hình tượng các vị thần sáng tạo

Trung tâm của truyện là hình tượng các vị thần với những hành động và sức mạnh phi thường. Mỗi vị thần đảm nhận một vai trò riêng trong công cuộc kiến tạo thế giới.

a. Thần Trụ Trời - Vị thần khai thiên lập địa

Thần Trụ Trời là vị thần xuất hiện đầu tiên, đóng vai trò quan trọng nhất trong việc định hình vũ trụ.

Ngoại hình và tầm vóc: Thần được miêu tả với vóc dáng khổng lồ phi thường, không thể đo đếm được. Bước chân của thần có thể đi từ vùng này qua vùng khác, từ biển lên núi. Sự vĩ đại về ngoại hình tương xứng với vai trò vĩ đại của thần.
Hành động: Hành động của thần Trụ Trời mang tính chất nền tảng, là hành động "khai thiên lập địa":
- Thần đứng dậy, dùng đầu đội trời lên cao.
- Thần đào đất đá, đắp thành một cái cột vừa to vừa cao để chống trời.
- Khi trời đã cao và khô, thần phá cột đi, ném đất đá đi khắp nơi, tạo thành núi, đồi, cù lao...
Kết quả và ý nghĩa: Công việc của thần Trụ Trời đã tạo ra sự phân chia cơ bản nhất của vũ trụ: trời và đất. Từ đó, các yếu tố cơ bản như núi, sông, biển mới có cơ sở để hình thành. Thần Trụ Trời là biểu tượng cho sức mạnh sáng tạo đầu tiên, cho ý chí và hành động thiết lập trật tự từ cõi hỗn mang.

b. Các vị thần tiếp nối công cuộc sáng tạo

Sau khi thần Trụ Trời hoàn thành nhiệm vụ cơ bản, một loạt các vị thần khác xuất hiện để tiếp tục hoàn thiện thế giới. Mỗi người một việc, tạo nên sự đa dạng và phong phú cho trần gian.

Thần làm sao: Gánh những thùng cát lớn, đi khắp bầu trời và rắc chúng để tạo ra các vì sao.
Thần làm mưa: Có rồng đưa nước từ biển lên trời để tạo mưa.
Thần sông, thần biển: Cai quản và tạo ra các dòng chảy, các vùng nước.
Thần đào sông: Dùng tay và chân để đào nên các con sông.
Thần Sét: Có một lưỡi búa đá để trừng phạt kẻ ác.
Thần Gió: Có một cái quạt lớn để tạo ra gió.

Đặc điểm chung của các vị thần này:

Họ không có lai lịch rõ ràng, xuất hiện một cách tự nhiên để thực hiện chức năng của mình.
Hành động của họ cũng mang tầm vóc vũ trụ, sử dụng những công cụ thô sơ nhưng có sức mạnh phi thường (tay, chân, quạt, búa...).
Họ là sự "nhân cách hóa" các hiện tượng tự nhiên. Thay vì giải thích mưa là do hơi nước ngưng tụ, người xưa tưởng tượng ra một vị thần có rồng đi lấy nước. Đây chính là cốt lõi của tư duy thần thoại.

3. Đặc sắc về nghệ thuật

Thành công của truyện thần thoại nằm ở những yếu tố nghệ thuật độc đáo, thể hiện trí tưởng tượng bay bổng của người xưa.

Trí tưởng tượng phong phú, bay bổng: Đây là đặc điểm nổi bật nhất. Các chi tiết như thần cao không thể tả xiết, dùng đầu đội trời, đắp cột chống trời, gánh cát làm sao... đều là sản phẩm của một trí tưởng tượng không giới hạn. Sự kỳ vĩ của thiên nhiên được lý giải bằng những hình ảnh kỳ vĩ tương xứng.
Xây dựng hình tượng nhân vật thần độc đáo: Các vị thần được xây dựng đơn giản, chủ yếu được khắc họa qua ngoại hình và hành động. Họ không có nội tâm phức tạp như nhân vật trong truyện hiện đại, mà là hiện thân của chức năng, của sức mạnh tự nhiên. Sức hấp dẫn của họ đến từ sự phi thường, kỳ vĩ.
Lối kể chuyện mộc mạc, tự nhiên: Lời kể đơn giản, tập trung vào việc giải thích sự vật, hiện tượng. Các sự kiện được kể theo trình tự thời gian, từ lúc vũ trụ hỗn mang đến khi trời đất, vạn vật được hình thành. Ngôn ngữ gần gũi, dễ hiểu.

III. Tổng kết giá trị tác phẩm

1. Giá trị nội dung

Văn bản là một cách giải thích đầy sáng tạo và thơ mộng về nguồn gốc của vũ trụ, trời đất, muôn loài theo nhận thức của người Việt cổ.
Thể hiện khát vọng tìm hiểu, chinh phục và giải thích thế giới tự nhiên của con người thời sơ khai.
Ca ngợi sức mạnh của sự sáng tạo, của công cuộc lao động kiến tạo nên thế giới. Dù là hành động của thần, nhưng nó phản ánh tư duy và ước mơ về lao động của con người.

2. Giá trị nghệ thuật

Sử dụng thành công các yếu tố hoang đường, kỳ ảo.
Xây dựng những hình tượng nghệ thuật mang tầm vóc vũ trụ.
Cốt truyện đơn giản nhưng hấp dẫn, lời kể tự nhiên, mộc mạc.

3. Liên hệ và mở rộng

Để hiểu sâu hơn về thần thoại, các em có thể so sánh truyện thần thoại Việt Nam với thần thoại của các nền văn hóa khác, ví dụ như thần thoại Hy Lạp. Thần thoại Hy Lạp cũng có các vị thần sáng tạo như Gaia (Đất Mẹ), Uranus (Bầu trời), nhưng hệ thống thần của họ phức tạp hơn, có các cuộc chiến tranh giành quyền lực (giữa các Titan và các vị thần Olympia). Trong khi đó, thần thoại Việt Nam có xu hướng hiền hòa hơn, các vị thần tập trung vào việc kiến tạo một cách tự nhiên, ít có xung đột gay gắt.

Dấu ấn của thần thoại vẫn còn hiện diện trong văn hóa Việt Nam ngày nay qua các thành ngữ (ví dụ: "thần công quỷ phá"), các địa danh (ví dụ: sự tích núi Ba Vì, Vịnh Hạ Long...) và trong nhiều câu chuyện cổ tích, truyền thuyết khác.

C. Câu hỏi ôn tập và gợi ý trả lời

Dưới đây là một số câu hỏi giúp các em củng cố kiến thức đã học.

Câu hỏi 1: Phân tích hình tượng thần Trụ Trời. Theo em, vị thần này có vai trò và ý nghĩa như thế nào trong quá trình sáng tạo thế giới?
Gợi ý trả lời:
- Vai trò: Là vị thần khai thiên lập địa, thực hiện công việc quan trọng và cơ bản nhất: tách trời và đất, định hình vũ trụ.
- Ngoại hình và hành động: Phân tích các chi tiết về tầm vóc khổng lồ, hành động đội trời, đắp cột, phá cột... để cho thấy sức mạnh phi thường.
- Ý nghĩa: Tượng trưng cho sức mạnh sáng tạo khởi nguồn, cho ý chí và hành động vĩ đại nhằm thiết lập trật tự từ sự hỗn mang. Là vị thần quan trọng nhất, mở đường cho các vị thần khác tiếp tục hoàn thiện thế giới.
Câu hỏi 2: Văn bản "Truyện về các vị thần sáng tạo thế giới" đã thể hiện đặc trưng của thể loại thần thoại như thế nào? Hãy làm rõ qua các yếu tố: không gian, thời gian, nhân vật và nội dung.
Gợi ý trả lời:
- Không gian: Vũ trụ rộng lớn, hoang sơ, đang trong quá trình tạo lập (cõi hỗn độn).
- Thời gian: Cổ sơ, không xác định (thuở ấy...).
- Nhân vật: Các vị thần (Thần Trụ Trời, Thần Sao, Thần Mưa...) có sức mạnh, vóc dáng phi thường, là hiện thân của các lực lượng tự nhiên.
- Nội dung: Giải thích nguồn gốc của trời, đất, núi, sông, sao... (chức năng suy nguyên).
Câu hỏi 3: Theo em, điều gì làm nên sức hấp dẫn của truyện thần thoại nói chung và văn bản này nói riêng đối với người đọc ngày nay?
Gợi ý trả lời:
- Sức hấp dẫn đến từ trí tưởng tượng bay bổng, kỳ vĩ, đưa người đọc đến với thế giới của những điều phi thường.
- Giúp chúng ta hiểu được nhận thức, tư duy và cách lý giải thế giới của người xưa, một vẻ đẹp của tư duy hồn nhiên, thơ mộng.
- Là cội nguồn của nhiều hình tượng, mô-típ văn học sau này, giúp ta hiểu sâu hơn về văn hóa dân tộc.
- Dù không phải là lời giải thích khoa học, nhưng nó chứa đựng những ước mơ, khát vọng lớn lao của con người về việc làm chủ tự nhiên.

D. Kết luận và tóm tắt

Văn bản "Truyện về các vị thần sáng tạo thế giới" là một bức tranh hoành tráng, đầy màu sắc về công cuộc kiến tạo vũ trụ trong trí tưởng tượng của người Việt cổ. Thông qua hình tượng các vị thần với sức mạnh phi thường, người xưa không chỉ lý giải nguồn gốc của thế giới mà còn gửi gắm vào đó niềm tin, ước mơ về một thế giới có trật tự, hài hòa. Hiểu về thần thoại là hiểu về cội nguồn tư duy và văn hóa của dân tộc. Hy vọng qua bài soạn này, các em đã có một cái nhìn sâu sắc và toàn diện hơn về tác phẩm, đồng thời thêm yêu quý kho tàng văn học dân gian phong phú của nước nhà. Hãy thử tìm đọc thêm những câu chuyện thần thoại khác của các dân tộc anh em trên đất nước Việt Nam để mở rộng kiến thức của mình nhé!