A. PHẦN MỞ ĐẦU
Chào các em học sinh lớp 9 thân mến! Vậy là một học kì nữa lại sắp kết thúc, đây là thời điểm quan trọng để chúng ta cùng nhau nhìn lại và hệ thống hóa kiến thức đã học. Bài Tự đánh giá cuối học kì 2 trong sách Ngữ văn 9 - Cánh diều chính là một "bài kiểm tra thử" chất lượng, giúp các em tự đo lường năng lực của mình ở cả hai kĩ năng quan trọng: Đọc hiểu văn bản và Viết bài văn nghị luận. Thông qua bài soạn chi tiết này, các em sẽ được hướng dẫn cặn kẽ cách giải quyết từng câu hỏi, nắm vững phương pháp làm bài và tự tin hơn để chinh phục bài thi cuối kì sắp tới. Hãy cùng bắt đầu hành trình ôn tập và củng cố kiến thức một cách hiệu quả nhé!
B. NỘI DUNG CHÍNH
I. Hướng dẫn Đọc hiểu văn bản "Con gái của mẹ" (Pa-u-tốp-xki)
Phần Đọc hiểu cung cấp cho chúng ta một văn bản rất cảm động về tình cảm gia đình. Để trả lời tốt các câu hỏi, trước hết các em cần đọc kĩ văn bản, sau đó áp dụng các kĩ năng đã học để phân tích.
1. Tìm hiểu chung về văn bản
a. Tác giả
Pa-u-tốp-xki (1892-1968) là một nhà văn nổi tiếng của Nga (Liên Xô cũ). Ông được biết đến với những tác phẩm truyện ngắn trữ tình, tinh tế, giàu chất thơ. Văn của ông thường hướng đến việc ca ngợi vẻ đẹp của thiên nhiên và vẻ đẹp tâm hồn con người, đặc biệt là tình yêu quê hương, đất nước và tình cảm gia đình ấm áp.
b. Tác phẩm
Văn bản "Con gái của mẹ" là một đoạn trích, kể về câu chuyện của cô bé hoạ sĩ Ma-ri-a và người cha. Qua những hành động, cử chỉ và suy nghĩ của hai cha con, tác giả đã khắc hoạ một cách chân thực và cảm động tình yêu thương, sự quan tâm và hi sinh thầm lặng mà họ dành cho nhau.
2. Phân tích và trả lời câu hỏi đọc hiểu (Trang 114 - 116 SGK)
Câu 1: Phương thức biểu đạt chính được sử dụng trong văn bản trên là gì?
Hướng dẫn trả lời:
- Để xác định phương thức biểu đạt chính, các em cần xem mục đích chính của văn bản là gì: kể một câu chuyện, miêu tả sự vật, bộc lộ cảm xúc, hay bàn luận một vấn đề?
- Văn bản này kể lại câu chuyện về hai cha con Ma-ri-a, có nhân vật, sự việc, diễn biến. Đây là đặc trưng của phương thức tự sự.
- Bên cạnh đó, tác giả còn tái hiện lại không gian, hình ảnh (căn phòng, bức tranh,...) và ngoại hình, hành động của nhân vật. Đây là yếu tố của phương thức miêu tả.
- Tuy nhiên, yếu tố cốt lõi là kể chuyện. Do đó, phương thức biểu đạt chính là tự sự.
Đáp án gợi ý: C. Tự sự.
Câu 2: Hành động nào của nhân vật Ma-ri-a cho thấy cô yêu thương và quan tâm đến cha?
Hướng dẫn trả lời:
Các em hãy đọc kĩ các đoạn văn miêu tả hành động của Ma-ri-a và tìm chi tiết thể hiện rõ nhất sự quan tâm của cô dành cho cha mình.
- Hành động "lặng lẽ nhóm bếp lò", "đun nước trà", "dọn dẹp những mẩu bánh mì khô trên bàn" cho thấy cô là một người con gái chăm chỉ, đảm đang.
- Hành động "khoác cho cha tấm áo choàng cũ" trực tiếp thể hiện sự chăm sóc, lo lắng cho sức khỏe của cha trong đêm đông giá lạnh. Đây là hành động xuất phát từ tình yêu thương sâu sắc.
Đáp án gợi ý: D. Khoác cho cha tấm áo choàng cũ.
Câu 3: Chi tiết "ấm đun nước reo" trong văn bản có ý nghĩa gì?
Hướng dẫn trả lời:
Đây là một chi tiết nghệ thuật đặc sắc. Tiếng ấm nước reo không chỉ là một âm thanh thông thường mà nó còn mang nhiều ý nghĩa biểu tượng.
- Nghĩa tả thực: Nước đã sôi, báo hiệu một công việc đã hoàn thành.
- Nghĩa biểu tượng:
- Âm thanh ấy vang lên giữa đêm đông giá buốt, tĩnh lặng, mang lại cảm giác ấm áp, sự sống.
- Nó phá tan không khí trầm mặc, nặng nề trong căn phòng, như một tín hiệu vui, một niềm hi vọng le lói.
- Nó gắn liền với hành động chăm sóc của Ma-ri-a, là biểu tượng của hơi ấm tình người, của sự quan tâm bình dị mà sâu sắc.
Đáp án gợi ý: A. Gợi không khí ấm áp của tình người.
Câu 4: Cảm xúc nào của người cha không được thể hiện trong văn bản?
Hướng dẫn trả lời:
Các em cần đọc kĩ những đoạn văn diễn tả tâm trạng, suy nghĩ của người cha và liệt kê các cảm xúc được thể hiện, sau đó dùng phương pháp loại trừ.
- Yêu thương con: Thể hiện qua việc ông lo lắng cho con, "thấy lòng se lại vì thương con".
- Lo lắng cho con: Ông lo con gái mình "sẽ có một cuộc đời không yên ổn", "lo cho tương lai của con".
- Tự hào về con: Ông nhìn thấy tài năng của con qua bức tranh, cảm nhận được "vẻ đẹp kì diệu của nghệ thuật".
- Thất vọng về con: Trong toàn bộ văn bản, không có bất kỳ chi tiết nào cho thấy người cha thất vọng về Ma-ri-a. Ngược lại, ông luôn yêu thương và tin tưởng con.
Đáp án gợi ý: D. Thất vọng về con.
Câu 5: Dòng nào nêu đúng và đủ các biện pháp tu từ được sử dụng trong câu văn: "Ngoài cửa sổ, màn sương giá long lanh như một lớp bụi kim cương"?
Hướng dẫn trả lời:
Phân tích cấu trúc và từ ngữ của câu văn:
- "màn sương giá long lanh như một lớp bụi kim cương": Có từ "như" để so sánh sự vật A (màn sương giá) với sự vật B (lớp bụi kim cương). Đây là biện pháp so sánh.
- "long lanh", "bụi kim cương": là những từ ngữ, hình ảnh giàu sức gợi, giúp người đọc hình dung ra vẻ đẹp của màn sương. Đây là yếu tố miêu tả.
Đáp án gợi ý: B. So sánh, miêu tả.
Câu 6: Nội dung chính của văn bản trên là gì?
Hướng dẫn trả lời:
Các em cần tổng hợp lại các sự việc và ý nghĩa của câu chuyện để rút ra nội dung chính. Câu chuyện xoay quanh hai nhân vật nào? Tình cảm giữa họ ra sao? Điều đó được thể hiện qua những chi tiết nào?
Văn bản kể về câu chuyện của cô bé Ma-ri-a tài năng và người cha. Dù cuộc sống khó khăn, họ vẫn dành cho nhau tình yêu thương, sự quan tâm sâu sắc và thầm lặng. Qua đó, tác giả ca ngợi vẻ đẹp của tình phụ tử thiêng liêng và sức mạnh của nghệ thuật chân chính.
Đáp án gợi ý: A. Ca ngợi tình phụ tử sâu nặng và cảm động.
Câu 7: Em thấy chi tiết, hình ảnh nào trong văn bản là đặc sắc nhất? Vì sao?
Hướng dẫn trả lời:
Đây là một câu hỏi mở, các em có thể tự do lựa chọn chi tiết mình ấn tượng và lí giải hợp lí. Dưới đây là một vài gợi ý:
- Gợi ý 1: Chi tiết Ma-ri-a khoác áo choàng cho cha.
- Lí do: Đây là hành động trực tiếp, giản dị nhưng chứa đựng tình yêu thương, sự quan tâm sâu sắc của người con đối với cha. Nó cho thấy Ma-ri-a không chỉ là một nghệ sĩ tài năng mà còn là một người con hiếu thảo, tinh tế.
- Gợi ý 2: Hình ảnh bức tranh "khu vườn bỏ hoang".
- Lí do: Bức tranh không chỉ thể hiện tài năng hội họa mà còn phản ánh tâm hồn trong sáng, tình yêu thiên nhiên và cái nhìn tinh tế của Ma-ri-a. Nó là nguồn sáng, là niềm hi vọng trong cuộc sống còn nhiều khó khăn của hai cha con.
- Gợi ý 3: Chi tiết "ấm đun nước reo".
- Lí do: Như đã phân tích ở câu 3, đây là một chi tiết nghệ thuật giàu ý nghĩa biểu tượng, gợi lên hơi ấm của tình người giữa đêm đông lạnh giá, là biểu tượng của sự sống và niềm vui bình dị.
Câu 8: Văn bản được kể theo ngôi thứ mấy? Việc lựa chọn ngôi kể đó có tác dụng gì?
Hướng dẫn trả lời:
- Xác định ngôi kể: Người kể chuyện giấu mình, gọi tên nhân vật (Ma-ri-a, người cha). Đây là ngôi kể thứ ba.
- Tác dụng của ngôi kể thứ ba:
- Khách quan: Giúp câu chuyện được kể một cách khách quan, bao quát.
- Linh hoạt: Người kể có thể di chuyển linh hoạt không gian, thời gian, đi sâu vào tâm lí của nhiều nhân vật (cả người cha và Ma-ri-a). Nhờ đó, người đọc thấu hiểu được những suy nghĩ, tình cảm thầm kín của người cha khi lo lắng cho con, cũng như cảm nhận được sự chăm chút của Ma-ri-a.
- Tạo chiều sâu: Giúp khắc họa đầy đủ và sâu sắc hơn thế giới nội tâm phức tạp của các nhân vật.
Câu 9: Từ câu chuyện của hai cha con trong văn bản, em có suy nghĩ gì về vai trò của tình cảm gia đình đối với mỗi người?
Hướng dẫn trả lời:
Các em cần liên hệ từ câu chuyện trong văn bản ra cuộc sống để trả lời. Tình cảm gia đình đã mang lại điều gì cho hai cha con Ma-ri-a?
- Gia đình là điểm tựa tinh thần vững chắc, là nơi sưởi ấm tâm hồn mỗi người, giúp ta vượt qua những khó khăn, thử thách trong cuộc sống (như hoàn cảnh nghèo khó của hai cha con).
- Tình yêu thương, sự quan tâm của người thân là nguồn động lực to lớn, chắp cánh cho những ước mơ, đam mê (tình yêu của cha đã nuôi dưỡng tài năng nghệ thuật của Ma-ri-a).
- Gia đình dạy cho ta biết cách yêu thương, quan tâm, sẻ chia và sống có trách nhiệm.
Câu 10: Thông điệp mà em tâm đắc nhất sau khi đọc văn bản trên là gì?
Hướng dẫn trả lời:
Đây cũng là một câu hỏi mở. Các em có thể rút ra nhiều thông điệp khác nhau từ câu chuyện.
- Thông điệp về tình cảm gia đình: Hãy trân trọng và thể hiện tình yêu thương với những người thân yêu bằng những hành động quan tâm dù là nhỏ nhất.
- Thông điệp về nghệ thuật: Nghệ thuật chân chính bắt nguồn từ tình yêu cuộc sống, tình yêu con người và có sức mạnh sưởi ấm, nâng đỡ tâm hồn con người.
- Thông điệp về cuộc sống: Dù trong hoàn cảnh khó khăn, tình yêu thương và niềm đam mê sẽ giúp chúng ta tìm thấy ánh sáng và hi vọng.
II. Hướng dẫn Viết bài văn nghị luận phân tích, đánh giá tác phẩm truyện
Đề bài: Viết bài văn nghị luận phân tích, đánh giá chủ đề và những nét đặc sắc về nghệ thuật của một tác phẩm truyện mà em yêu thích.
1. Phân tích yêu cầu của đề bài
- Thể loại: Nghị luận văn học.
- Đối tượng: Một tác phẩm truyện mà em yêu thích (có thể là tác phẩm đã học trong chương trình lớp 9 hoặc tác phẩm đọc thêm).
- Yêu cầu chính: Phân tích và đánh giá hai phương diện:
- Chủ đề: Vấn đề chính, ý nghĩa cốt lõi mà tác phẩm muốn gửi gắm.
- Nét đặc sắc về nghệ thuật: Các yếu tố hình thức như cách xây dựng tình huống truyện, nghệ thuật miêu tả nhân vật, ngôi kể, ngôn ngữ, các chi tiết nghệ thuật đặc sắc...
- Lưu ý: Cần kết hợp hài hòa giữa phân tích (chỉ ra) và đánh giá (nhận xét hay, dở, thành công, độc đáo...).
2. Hướng dẫn lập dàn ý chi tiết
a. Mở bài
- Giới thiệu khái quát về tác giả và tác phẩm truyện em chọn (Ví dụ: Nguyễn Thành Long và truyện ngắn "Lặng lẽ Sa Pa").
- Nêu vấn đề cần nghị luận: Khẳng định tác phẩm đã thành công trong việc thể hiện một chủ đề sâu sắc (nêu cụ thể chủ đề đó) thông qua những nét nghệ thuật đặc sắc, độc đáo.
b. Thân bài
Cần có ít nhất hai luận điểm lớn tương ứng với hai yêu cầu của đề bài.
Luận điểm 1: Phân tích, đánh giá chủ đề của tác phẩm.
- Nêu rõ chủ đề của tác phẩm là gì? (Ví dụ: Chủ đề của "Lặng lẽ Sa Pa" là ca ngợi vẻ đẹp của những con người lao động thầm lặng, cống hiến quên mình cho đất nước).
- Chủ đề đó được thể hiện qua những yếu tố nào trong truyện? (hệ thống nhân vật, cốt truyện, chi tiết...). Dẫn dắt và phân tích các chi tiết, hình ảnh tiêu biểu để làm sáng tỏ chủ đề.
- Đánh giá ý nghĩa của chủ đề: Chủ đề đó có sâu sắc không? Có mang giá trị nhân văn, giá trị thời đại không? Nó gợi cho em những suy ngẫm gì?
Luận điểm 2: Phân tích, đánh giá những nét đặc sắc về nghệ thuật.
Chọn 2-3 nét nghệ thuật tiêu biểu nhất của tác phẩm để phân tích sâu.
- Nét đặc sắc 1 (Ví dụ: Tình huống truyện): Tình huống truyện là gì? (Cuộc gặp gỡ tình cờ của các nhân vật). Tình huống đó có tác dụng gì trong việc bộc lộ chủ đề và tính cách nhân vật?
- Nét đặc sắc 2 (Ví dụ: Nghệ thuật xây dựng nhân vật): Nhân vật được khắc họa qua những phương diện nào (hành động, lời nói, suy nghĩ)? Cách khắc họa đó làm nổi bật phẩm chất gì của nhân vật?
- Nét đặc sắc 3 (Ví dụ: Chất trữ tình trong tác phẩm): Chất thơ, chất trữ tình được tạo nên từ đâu (vẻ đẹp thiên nhiên, ngôn ngữ trong sáng, cảm xúc của nhân vật...)? Nó có tác dụng gì trong việc thể hiện chủ đề?
Luận điểm 3 (Tổng hợp - Nâng cao): Đánh giá mối quan hệ giữa nội dung và nghệ thuật.
- Khẳng định các yếu tố nghệ thuật đặc sắc đã góp phần thể hiện thành công chủ đề của tác phẩm. Nội dung và nghệ thuật hòa quyện, thống nhất với nhau.
- Nêu sức sống và giá trị của tác phẩm đối với bạn đọc.
c. Kết bài
- Khẳng định lại một cách khái quát giá trị về chủ đề và nghệ thuật của tác phẩm.
- Nêu cảm nhận, ấn tượng sâu sắc của bản thân về tác phẩm. Liên hệ bài học cho bản thân.
3. Bài văn tham khảo (Phân tích truyện ngắn "Lặng lẽ Sa Pa")
Mở bài:
Nguyễn Thành Long là một cây bút chuyên viết về truyện ngắn, với văn phong nhẹ nhàng, trong sáng và giàu chất thơ. Trong số những sáng tác của ông, "Lặng lẽ Sa Pa" là một tác phẩm tiêu biểu, tựa như một bài thơ về vẻ đẹp cuộc sống. Truyện đã khắc họa thành công chủ đề ca ngợi những con người lao động bình dị, thầm lặng cống hiến cho quê hương, đất nước. Vẻ đẹp của chủ đề ấy được thể hiện trọn vẹn qua những nét nghệ thuật đặc sắc, đặc biệt là cách xây dựng tình huống truyện độc đáo và nghệ thuật khắc họa nhân vật tinh tế.
Thân bài:
Trước hết, tác phẩm đã thể hiện một cách sâu sắc chủ đề về vẻ đẹp của con người lao động mới trong công cuộc xây dựng đất nước. Đó là những con người làm việc ở những nơi ít ai biết đến, công việc của họ gian khổ nhưng vô cùng quan trọng. Vẻ đẹp này được kết tinh rõ nét nhất ở nhân vật anh thanh niên làm công tác khí tượng trên đỉnh Yên Sơn cao 2600 mét. Anh sống và làm việc một mình, quanh năm suốt tháng chỉ có mây mù và cây cỏ làm bạn. Công việc "đo gió, đo mưa, đo nắng, tính mây, đo chấn động mặt đất" đòi hỏi sự tỉ mỉ, chính xác và tinh thần trách nhiệm cao độ. Thế nhưng, anh không hề coi đó là sự hi sinh mà xem nó là một niềm vui, một lẽ sống. Anh tìm thấy ý nghĩa trong công việc khi biết rằng nó góp phần vào sản xuất, vào chiến đấu. Không chỉ có anh thanh niên, chủ đề ấy còn được mở rộng qua lời giới thiệu của anh về ông kĩ sư ở vườn rau Sa Pa, về anh cán bộ nghiên cứu bản đồ sét. Tất cả họ, những con người vô danh, đang ngày đêm lặng lẽ cống hiến sức trẻ và trí tuệ của mình, làm nên vẻ đẹp đích thực cho cuộc đời.
Để làm nổi bật chủ đề cao đẹp ấy, Nguyễn Thành Long đã sử dụng những phương thức nghệ thuật đặc sắc, mà trước hết là việc xây dựng một tình huống truyện tự nhiên, hợp lí. Toàn bộ câu chuyện chỉ diễn ra trong một khoảnh khắc ngắn ngủi – cuộc gặp gỡ tình cờ trong ba mươi phút trên đỉnh núi cao giữa anh thanh niên, ông họa sĩ già, cô kĩ sư trẻ và bác lái xe. Tình huống này tuy đơn giản nhưng lại có ý nghĩa sâu sắc. Nó là cơ hội để nhân vật chính (anh thanh niên) được hiện ra một cách tự nhiên qua cái nhìn và cảm nhận của các nhân vật khác. Qua cuộc trò chuyện ngắn, chân dung của anh không chỉ được khắc họa qua lời tự thuật mà còn qua ấn tượng của ông họa sĩ, sự ngỡ ngàng của cô kĩ sư. Chính tình huống gặp gỡ này đã tạo điều kiện để tác giả tập trung khắc họa vẻ đẹp tâm hồn nhân vật, từ đó làm nổi bật chủ đề của tác phẩm một cách cô đọng và ấn tượng.
Bên cạnh đó, nghệ thuật xây dựng nhân vật cũng là một thành công nổi bật của truyện. Nhân vật anh thanh niên không được đặt tên cụ thể, một dụng ý nghệ thuật của tác giả để gợi ra hình ảnh chung về những người lao động thầm lặng. Vẻ đẹp của anh được phác họa trên nhiều phương diện. Đó là lòng yêu nghề, tinh thần trách nhiệm cao với công việc. Đó còn là một tâm hồn phong phú, lạc quan: anh biết tự tạo ra niềm vui cho mình bằng việc trồng hoa, nuôi gà, đọc sách. Đặc biệt, anh còn là người rất khiêm tốn và cởi mở, luôn thèm được gặp gỡ, trò chuyện với mọi người. Tác giả đã để nhân vật tự bộc lộ qua lời nói, hành động (tặng hoa cho cô gái, biếu tam thất cho ông họa sĩ, pha trà mời khách...) khiến hình ảnh anh hiện lên chân thực, gần gũi và đáng mến. Qua nhân vật này, người đọc cảm nhận sâu sắc hơn về vẻ đẹp của sự cống hiến thầm lặng.
Thành công của "Lặng lẽ Sa Pa" còn nằm ở chất trữ tình đậm nét, lan tỏa khắp tác phẩm. Chất thơ được dệt nên từ vẻ đẹp thơ mộng, hùng vĩ của thiên nhiên Sa Pa qua ngòi bút tài hoa của Nguyễn Thành Long. Nó còn toát lên từ những cảm xúc, suy tư của các nhân vật, đặc biệt là những rung động của ông họa sĩ trước vẻ đẹp của con người và mảnh đất Sa Pa. Ngôn ngữ truyện trong sáng, giàu hình ảnh và nhịp điệu cũng góp phần tạo nên chất thơ ấy, khiến câu chuyện về lao động trở nên nhẹ nhàng, bay bổng và thấm sâu vào lòng người đọc.
Kết bài:
Tóm lại, bằng việc kết hợp hài hòa giữa chủ đề ca ngợi con người lao động và những nét nghệ thuật đặc sắc như tình huống truyện độc đáo, nghệ thuật xây dựng nhân vật và chất thơ trong trẻo, "Lặng lẽ Sa Pa" của Nguyễn Thành Long đã để lại một dấu ấn sâu đậm trong lòng độc giả. Tác phẩm không chỉ là một câu chuyện cảm động mà còn là một lời nhắn nhủ nhẹ nhàng về lẽ sống đẹp: hãy cống hiến hết mình một cách thầm lặng, bởi hạnh phúc đôi khi đến từ chính những điều bình dị ấy. Đây mãi là một tác phẩm có giá trị, khơi gợi trong mỗi chúng ta tình yêu với cuộc sống và con người.
C. CÂU HỎI ÔN TẬP
Dưới đây là một số câu hỏi tự luận giúp các em củng cố kiến thức và kĩ năng đã học trong học kì 2.
- Từ văn bản "Con gái của mẹ" và những tác phẩm đã học về tình cảm gia đình (như "Chiếc lược ngà"), hãy viết một đoạn văn (khoảng 200 chữ) trình bày suy nghĩ của em về sức mạnh của tình yêu thương trong gia đình.
- Chất thơ (tính trữ tình) là một đặc điểm nổi bật trong các tác phẩm truyện hiện đại Việt Nam giai đoạn 1945 - 1975. Hãy chọn và phân tích một vài chi tiết thể hiện rõ chất thơ trong hai tác phẩm "Lặng lẽ Sa Pa" (Nguyễn Thành Long) và "Những ngôi sao xa xôi" (Lê Minh Khuê).
- So sánh cách xây dựng hình ảnh người lính trong bài thơ "Đồng chí" (Chính Hữu) và "Bài thơ về tiểu đội xe không kính" (Phạm Tiến Duật). Chỉ ra những điểm tương đồng và khác biệt trong cảm hứng của hai tác giả khi khắc họa về họ.
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
Bài Tự đánh giá cuối học kì 2 là cơ hội tuyệt vời để các em ôn lại hai mảng kiến thức và kĩ năng trọng tâm: đọc hiểu một văn bản truyện và viết bài văn nghị luận văn học. Thông qua việc phân tích văn bản "Con gái của mẹ", chúng ta đã rèn luyện kĩ năng nắm bắt nội dung, nhận diện biện pháp tu từ và cảm thụ chi tiết nghệ thuật. Ở phần Viết, các em đã được hệ thống hóa phương pháp phân tích, đánh giá một tác phẩm truyện ở cả hai phương diện chủ đề và nghệ thuật. Hi vọng rằng, với những hướng dẫn chi tiết này, các em sẽ nắm vững kiến thức, tự tin bước vào kì thi cuối kì và đạt được kết quả cao nhất. Chúc các em ôn tập tốt!