Soạn bài Tự tình (bài II) - Ngữ văn - Lớp 11 - Cánh diều

A. Mở đầu: Giới thiệu chung về bài thơ Tự tình (bài II)

Chào các em học sinh thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những tác phẩm đặc sắc nhất của nữ sĩ Hồ Xuân Hương, "Bà chúa thơ Nôm" của văn học trung đại Việt Nam. Đó chính là bài thơ Tự tình (bài II). Đây không chỉ là một bài thơ Nôm Đường luật mẫu mực mà còn là tiếng lòng đầy bi phẫn nhưng cũng vô cùng mạnh mẽ của người phụ nữ trong xã hội phong kiến. Qua bài học này, các em sẽ hiểu sâu sắc hơn về thân phận người phụ nữ xưa, đồng thời cảm nhận được cá tính độc đáo, tinh thần phản kháng và khát vọng sống mãnh liệt của Hồ Xuân Hương. Chúng ta sẽ cùng nhau phân tích từng câu chữ, hình ảnh để giải mã những tầng ý nghĩa sâu xa mà tác giả gửi gắm.

B. Nội dung chính: Đọc - hiểu văn bản

I. Tìm hiểu chung

1. Tác giả Hồ Xuân Hương

Hồ Xuân Hương (cuối thế kỷ XVIII - đầu thế kỷ XIX) là một trong những nhà thơ nữ kiệt xuất và độc đáo nhất trong lịch sử văn học Việt Nam.

Cuộc đời: Cuộc đời bà gặp nhiều éo le, trắc trở. Bà có tài năng, sắc sảo nhưng đường tình duyên lại lận đận, hai lần lấy chồng nhưng đều làm lẽ và sớm góa bụa. Chính những trải nghiệm đau thương này đã hun đúc nên một hồn thơ đầy cá tính, gai góc và giàu lòng trắc ẩn.
Sự nghiệp thơ ca: Bà được mệnh danh là "Bà chúa thơ Nôm". Thơ của Hồ Xuân Hương là tiếng nói thương cảm cho người phụ nữ, đả kích sâu cay xã hội phong kiến bất công, và thể hiện một khát vọng sống, khát vọng yêu đương mãnh liệt. Ngôn ngữ thơ của bà vừa điêu luyện, sang trọng, lại vừa gần gũi, bình dân, sử dụng nhiều từ ngữ táo bạo, giàu hình ảnh và sức gợi.

2. Tác phẩm Tự tình (bài II)

Xuất xứ: Tự tình (bài II) nằm trong chùm thơ Tự tình gồm ba bài của Hồ Xuân Hương. Đây được coi là bài thơ tiêu biểu nhất cho phong cách và tư tưởng của bà.
Thể loại: Thất ngôn bát cú Đường luật, nhưng được Việt hóa một cách tài tình, thể hiện sự phá cách và sáng tạo của tác giả.
Nhan đề: Tự tình có nghĩa là tự bày tỏ, giãi bày nỗi lòng, tâm sự của chính mình. Nhan đề đã gợi mở về nội dung trữ tình của bài thơ - một lời độc thoại nội tâm đầy u uất.
Bố cục: Bài thơ có thể chia làm 4 phần theo kết cấu của thơ Thất ngôn bát cú:
1. Đề (Câu 1-2): Giới thiệu hoàn cảnh và tâm trạng của nhân vật trữ tình.
2. Thực (Câu 3-4): Cụ thể hóa nỗi buồn tủi, cô đơn.
3. Luận (Câu 5-6): Sự phẫn uất, phản kháng của nội tâm.
4. Kết (Câu 7-8): Trở lại với thực tại phũ phàng, nỗi chán chường bi kịch.

II. Phân tích chi tiết văn bản

1. Hai câu đề (Câu 1-2): Nỗi cô đơn và sự bẽ bàng của thân phận

Đêm khuya văng vẳng trống canh dồn,
Trơ cái hồng nhan với nước non.

a. Phân tích câu 1: "Đêm khuya văng vẳng trống canh dồn"

Câu thơ mở ra một không gian và thời gian đặc trưng cho tâm trạng.

Thời gian: Đêm khuya - là khoảnh khắc con người đối diện với chính mình, mọi nỗi niềm, tâm sự dễ dàng trỗi dậy nhất. Đây là thời điểm của sự tĩnh lặng, nhưng cũng là lúc nỗi cô đơn trở nên thấm thía nhất.
Âm thanh: Trống canh dồn. Tiếng trống canh vốn để báo thời gian, nhưng ở đây nó không đều đặn, khoan thai mà lại "dồn dập". Từ "dồn" gợi cảm giác hối hả, thúc giục, như bước đi dồn dập của thời gian đang tàn nhẫn trôi qua, cuốn theo tuổi xuân của người phụ nữ. Âm thanh "văng vẳng" từ xa vọng lại càng tô đậm sự tĩnh lặng, mênh mông của không gian và sự trống vắng trong lòng người.
Nghệ thuật: Sự kết hợp giữa không gian đêm khuya và âm thanh trống canh dồn dập đã tạo nên một bối cảnh đầy kịch tính, báo hiệu một tâm trạng bất an, rối bời.

b. Phân tích câu 2: "Trơ cái hồng nhan với nước non"

Câu thơ này là một lời tự ý thức đầy xót xa và thách thức về thân phận.

Từ "Trơ": Đây là "nhãn tự" (con mắt của thơ) trong câu. "Trơ" có nhiều lớp nghĩa: trơ trọi, lẻ loi; chai sạn, dạn dày vì sương gió; và cả sự thách thức, bền gan. Nó vừa diễn tả nỗi đau của sự cô độc, vừa thể hiện một bản lĩnh kiên cường, không chịu khuất phục.
Cụm từ "cái hồng nhan": "Hồng nhan" vốn là từ Hán Việt chỉ vẻ đẹp, tuổi xuân của người phụ nữ. Nhưng Hồ Xuân Hương lại kết hợp nó với từ "cái" - một từ chỉ vật dụng thông thường, mang sắc thái rẻ rúng, tầm thường hóa. Cách nói này thể hiện sự tự phẫn uất, mỉa mai cho chính số phận "hồng nhan bạc mệnh" của mình.
Đối lập: Hình ảnh "cái hồng nhan" nhỏ bé, mong manh được đặt trong sự tương phản với "nước non" rộng lớn, vĩnh hằng. Sự đối lập này càng làm nổi bật sự nhỏ bé, cô độc đến tội nghiệp của kiếp người, đặc biệt là người phụ nữ trong xã hội xưa. Nó như một sự phơi bày, dãi dầu thân phận giữa đất trời.

Tiểu kết: Hai câu đề đã vẽ nên bức chân dung tâm trạng của nhân vật trữ tình: một người phụ nữ cô đơn, thao thức trong đêm khuya, đau đớn nhận ra sự trôi chảy của thời gian và sự bẽ bàng, trơ trọi của thân phận mình.

2. Hai câu thực (Câu 3-4): Nỗi niềm cay đắng và bi kịch tuổi xuân

Chén rượu hương đưa say lại tỉnh,
Vầng trăng bóng xế khuyết chưa tròn.

a. Phân tích câu 3: "Chén rượu hương đưa say lại tỉnh"

Nhân vật trữ tình tìm đến rượu để giải sầu, nhưng nỗi sầu lại càng thêm chất chồng.

Hành động: Mượn "chén rượu" để quên đi thực tại. Đây là một hành động thường thấy trong thơ ca cổ điển khi con người bế tắc.
Vòng luẩn quẩn: Vòng lặp "say lại tỉnh" cho thấy sự bất lực. Càng cố quên, càng tỉnh táo. Càng tỉnh táo, càng thấm thía nỗi đau. Nỗi buồn của người phụ nữ này sâu sắc đến mức rượu cũng không thể hóa giải. Nó cho thấy một tâm trạng uất ức, không lối thoát.

b. Phân tích câu 4: "Vầng trăng bóng xế khuyết chưa tròn"

Hình ảnh vầng trăng mang ý nghĩa tả thực và biểu tượng sâu sắc.

Tả thực: Trăng đã "bóng xế" (sắp tàn) mà vẫn "khuyết chưa tròn". Đây là hình ảnh một vầng trăng muộn, không viên mãn.
Biểu tượng: Vầng trăng là ẩn dụ cho cuộc đời và hạnh phúc của người phụ nữ. "Trăng bóng xế" cũng như tuổi xuân của nàng đang dần qua đi. "Khuyết chưa tròn" cũng như tình yêu, hạnh phúc của nàng chưa bao giờ được trọn vẹn. Câu thơ là tiếng thở dài ai oán cho một kiếp người dở dang, lỡ làng.
Nghệ thuật đối: Sự đối lập giữa hành động của con người (say - tỉnh) và quy luật của tạo vật (trăng khuyết - tròn) tạo nên một sự song hành đầy cay đắng. Cả người và cảnh đều mang trong mình bi kịch của sự không trọn vẹn.

3. Hai câu luận (Câu 5-6): Sự phẫn uất và phản kháng mãnh liệt

Xiên ngang mặt đất, rêu từng đám,
Đâm toạc chân mây, đá mấy hòn.

Đây là hai câu thơ thể hiện rõ nhất cá tính và tinh thần phản kháng của Hồ Xuân Hương.

a. Nghệ thuật đảo ngữ và động từ mạnh

Tác giả đã sử dụng phép đảo ngữ một cách tài tình, đưa các động từ mạnh lên đầu câu:

"Xiên ngang mặt đất": Động từ "xiên" gợi một hành động quyết liệt, mạnh mẽ, phá vỡ sự bằng phẳng, tĩnh lặng của mặt đất.
"Đâm toạc chân mây": Động từ "đâm" kết hợp với bổ ngữ "toạc" còn dữ dội hơn, gợi hành động phá phách, xé rách không gian.

Việc đảo ngữ này nhấn mạnh vào hành động phản kháng, thể hiện một sức sống bị dồn nén đến mức phải bung ra một cách dữ dội.

b. Hình ảnh thiên nhiên mang sức sống phản kháng

Chủ thể của những hành động mạnh mẽ này lại là những sự vật nhỏ bé, yếu ớt:

"rêu từng đám": Rêu vốn mềm yếu, chỉ mọc ở nơi ẩm ướt, nhưng ở đây lại có sức sống ghê gớm, "xiên ngang" cả mặt đất.
"đá mấy hòn": Đá tuy cứng nhưng chỉ là "mấy hòn" nhỏ nhoi, vậy mà lại như muốn "đâm toạc" cả chân mây.

Thiên nhiên trong câu thơ không còn là khách thể u buồn, mà đã được nhân hóa, trở thành biểu tượng cho sự phẫn uất của con người. Những sinh vật nhỏ bé, hèn mọn kia cũng không chịu yên phận, chúng cựa quậy, phản kháng. Qua đó, Hồ Xuân Hương ngầm thể hiện sự bứt phá, vùng vẫy của chính mình trước số phận.

Tiểu kết: Hai câu luận là đỉnh điểm của sự phản kháng. Dù cô đơn, buồn tủi, nhân vật trữ tình không hề buông xuôi. Ẩn sau vẻ ngoài yếu đuối là một nội tâm dữ dội, một khát khao phá tung mọi trói buộc của định mệnh.

4. Hai câu kết (Câu 7-8): Trở lại thực tại phũ phàng

Ngán nỗi xuân đi xuân lại lại,
Mảnh tình san sẻ tí con con!

a. Phân tích câu 7: "Ngán nỗi xuân đi xuân lại lại"

Tâm trạng "Ngán": Từ "ngán" thể hiện sự chán chường, mệt mỏi, ngao ngán đến tột độ.
Nghịch lý thời gian: Cụm từ "xuân đi xuân lại lại" cho thấy quy luật tuần hoàn của tự nhiên. Mùa xuân của đất trời thì cứ trở lại, tuần hoàn vĩnh cửu. Nhưng mùa xuân của đời người (tuổi trẻ) thì một đi không trở lại. Sự tuần hoàn của thiên nhiên trở thành một sự trớ trêu, càng khoét sâu vào nỗi đau mất mát tuổi xuân của người phụ nữ.

b. Phân tích câu 8: "Mảnh tình san sẻ tí con con!"

Câu thơ cuối cùng là lời kết tội đanh thép cho bi kịch tình yêu.

"Mảnh tình": Tình yêu vốn đã không trọn vẹn, chỉ là một "mảnh" vỡ.
"san sẻ": Mảnh tình ít ỏi đó lại còn phải "san sẻ" cho người khác (ám chỉ thân phận làm lẽ).
"tí con con": Cụm từ láy đậm chất dân gian này đẩy sự nhỏ bé, ít ỏi đến mức gần như không có gì. Nó là một sự thật phũ phàng, cay đắng. Tình yêu mà người phụ nữ nhận được chỉ là những mảnh vụn đáng thương.

Tiểu kết: Sau những phút giây phản kháng dữ dội ở hai câu luận, hai câu kết lại kéo nhân vật trở về với thực tại nghiệt ngã. Bài thơ khép lại trong một nỗi đau xót xa, bi kịch của duyên phận không thể thay đổi. Tuy nhiên, chính việc nhận thức rõ bi kịch ấy cũng đã là một biểu hiện của bản lĩnh và ý thức cá nhân mạnh mẽ.

III. Tổng kết

1. Giá trị nội dung

Giá trị hiện thực: Bài thơ là bức tranh chân thực về số phận bi kịch của người phụ nữ trong xã hội phong kiến: cô đơn, buồn tủi, phải chịu cảnh làm lẽ, không có được hạnh phúc trọn vẹn.
Giá trị nhân đạo: Tác phẩm là tiếng nói đồng cảm, xót thương cho người phụ nữ, đồng thời là lời khẳng định, đề cao vẻ đẹp, phẩm giá và khát vọng hạnh phúc của họ.
Tiếng nói phản kháng: Tự tình (bài II) thể hiện một tinh thần phản kháng mạnh mẽ, một khát vọng sống mãnh liệt, muốn bứt phá khỏi những ràng buộc của số phận và lễ giáo phong kiến.

2. Giá trị nghệ thuật

Việt hóa thơ Đường luật: Hồ Xuân Hương đã sử dụng thể thơ Đường luật một cách sáng tạo, đưa vào đó ngôn ngữ và hơi thở của đời sống, tạo nên một phong cách rất riêng.
Ngôn ngữ thơ độc đáo: Sử dụng từ ngữ táo bạo, giàu sức gợi hình, gợi cảm (trơ, cái hồng nhan, xiên ngang, đâm toạc, tí con con).
Sử dụng thành công các biện pháp tu từ: Đảo ngữ, đối, ẩn dụ, tương phản, từ láy... tất cả đều góp phần tạo nên hiệu quả nghệ thuật đặc sắc cho bài thơ.

C. Câu hỏi ôn tập và bài tập

Dưới đây là một số câu hỏi tự luận giúp các em củng cố kiến thức về tác phẩm:

Câu hỏi 1: Phân tích tâm trạng và hành động của nhân vật trữ tình trong bài thơ Tự tình (bài II) của Hồ Xuân Hương. Qua đó, em có nhận xét gì về hình ảnh người phụ nữ trong thơ bà?
Gợi ý trả lời: Cần phân tích diễn biến tâm trạng qua 4 phần của bài thơ: cô đơn, bẽ bàng (hai câu đề) -> buồn tủi, cay đắng (hai câu thực) -> phẫn uất, phản kháng (hai câu luận) -> chán chường, bi kịch (hai câu kết). Nhận xét về người phụ nữ: vừa mang nỗi đau thân phận, vừa có sức sống mãnh liệt và ý thức cá nhân sâu sắc.
Câu hỏi 2: Vẻ đẹp độc đáo của hai câu luận ("Xiên ngang mặt đất, rêu từng đám / Đâm toạc chân mây, đá mấy hòn") là gì? Phân tích để làm rõ vẻ đẹp đó.
Gợi ý trả lời: Tập trung vào nghệ thuật đảo ngữ, việc sử dụng các động từ mạnh (xiên, đâm toạc) và hình ảnh các sự vật nhỏ bé (rêu, đá) mang sức mạnh phản kháng phi thường. Đây là biểu hiện cho cá tính mạnh mẽ, ngang tàng, không cam chịu của Hồ Xuân Hương.
Câu hỏi 3: Em hiểu như thế nào về cụm từ "cái hồng nhan" và "mảnh tình san sẻ tí con con"? Cách dùng từ của Hồ Xuân Hương ở đây có gì đặc biệt?
Gợi ý trả lời: "Cái hồng nhan" thể hiện sự rẻ rúng, tự mỉa mai số phận. "Mảnh tình san sẻ tí con con" diễn tả bi kịch của tình yêu không trọn vẹn, phải chia sẻ. Cách dùng từ đặc biệt ở chỗ kết hợp từ Hán Việt trang trọng với từ ngữ dân dã, đời thường, tạo nên hiệu quả châm biếm, chua xót và thể hiện cá tính riêng của tác giả.

D. Kết luận & Tóm tắt

Tự tình (bài II) là một kiệt tác của Hồ Xuân Hương và của cả nền văn học trung đại Việt Nam. Bài thơ không chỉ là lời tự sự về một kiếp hồng nhan bạc mệnh mà còn là một tuyên ngôn mạnh mẽ về khát vọng sống, khát vọng hạnh phúc. Với ngôn ngữ thơ đầy cá tính, hình ảnh độc đáo và cảm xúc chân thật, tác phẩm đã vượt qua giới hạn của thời đại để tìm thấy sự đồng cảm sâu sắc nơi độc giả muôn thế hệ. Qua bài thơ, chúng ta càng thêm trân trọng tài năng, bản lĩnh và tấm lòng nhân đạo của "Bà chúa thơ Nôm". Các em có thể tìm đọc thêm các bài thơ khác của bà như Bánh trôi nước, Tự tình (bài I, III) để có cái nhìn toàn diện hơn về nữ sĩ tài hoa này.