Soạn bài Tú Uyên gặp Giáng Kiều - Ngữ văn - Lớp 11 - Chân trời sáng tạo

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 11 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những áng văn thơ Nôm đặc sắc của văn học trung đại Việt Nam - đoạn trích Tú Uyên gặp Giáng Kiều, trích từ tác phẩm Bích Câu kỳ ngộ. Đây là một câu chuyện tình yêu lãng mạn, nhuốm màu kỳ ảo, tiêu biểu cho khát vọng hạnh phúc và tình yêu tự do của con người. Qua bài học này, các em sẽ không chỉ nắm vững kiến thức về tác giả, tác phẩm mà còn có khả năng phân tích sâu sắc vẻ đẹp của nhân vật, diễn biến tâm trạng và các thủ pháp nghệ thuật độc đáo. Bài soạn sẽ giúp các em trả lời các câu hỏi trong sách giáo khoa, đồng thời mở rộng tư duy phê bình văn học, kết nối giá trị của tác phẩm xưa với cuộc sống hiện đại.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Tìm hiểu chung về tác phẩm

1. Tác giả Vũ Quốc Trân

Vũ Quốc Trân là một tác giả sống vào khoảng nửa đầu thế kỷ XIX, tại làng Đan Loan, huyện Bình Giang, tỉnh Hải Dương. Các tài liệu về cuộc đời và sự nghiệp của ông không còn nhiều, nhưng tác phẩm Bích Câu kỳ ngộ đã đủ để khẳng định tên tuổi của ông trong nền văn học Nôm của dân tộc. Ông được xem là một nhà thơ có tài năng, kế thừa và phát huy xuất sắc thể loại truyện Nôm, một thể loại rất phổ biến trong văn học trung đại Việt Nam. Sáng tác của ông không chỉ thể hiện trình độ học vấn uyên bác mà còn chứa đựng tinh thần nhân văn sâu sắc, phản ánh những ước mơ, khát vọng của con người đương thời.

2. Tác phẩm "Bích Câu kỳ ngộ"

a. Hoàn cảnh sáng tác và thể loại

Bích Câu kỳ ngộ (Cuộc gặp gỡ lạ lùng ở Bích Câu) được sáng tác vào khoảng nửa đầu thế kỷ XIX. Tác phẩm được viết bằng chữ Nôm theo thể thơ lục bát, một thể thơ truyền thống, mượt mà và dễ đi vào lòng người.

• Thể loại: Tác phẩm thuộc thể loại truyện Nôm bác học. Đây là những truyện thơ dài, có cốt truyện ly kỳ, phức tạp, thường vay mượn từ các truyện cổ tích dân gian hoặc truyện cổ Trung Quốc nhưng đã được các tác giả Việt Nam bản địa hóa, đưa vào những yếu tố văn hóa, tâm hồn và ngôn ngữ Việt. Truyện Nôm bác học thường xoay quanh chủ đề tình yêu giữa tài tử và giai nhân, đồng thời lồng ghép các yếu tố kỳ ảo, hoang đường.
• Nguồn gốc: Cốt truyện Bích Câu kỳ ngộ dựa trên một truyền thuyết dân gian về một thư sinh tên là Trần Tú Uyên gặp được tiên nữ ở khu vực Bích Câu, gần Văn Miếu - Quốc Tử Giám, Hà Nội ngày nay.

b. Tóm tắt cốt truyện "Bích Câu kỳ ngộ"

Truyện kể về một thư sinh nghèo tên là Trần Tú Uyên. Chàng có tài văn chương nhưng thi cử lận đận. Trong một lần đi hội chùa Ngọc Hồ vào tiết Thanh minh, Tú Uyên say rượu ngủ quên dưới gốc cây hòe. Trong mơ, chàng gặp một vị thần cho một cành san hô và dặn rằng nó sẽ là vật dẫn đến duyên kỳ ngộ. Tỉnh dậy, chàng thấy một cô gái tuyệt đẹp đi tới. Chàng vội làm quen nhưng cô gái không đáp, chỉ mỉm cười rồi biến mất, để lại một chiếc lá đỏ có đề một bài thơ. Tú Uyên nhặt chiếc lá, về nhà tương tư, ôm mối sầu muộn. Chàng bỏ cả học hành, ngày đêm mong nhớ người đẹp. Một lần, theo lời người bán tranh, Tú Uyên mua một bức tranh tố nữ có hình dung giống hệt người trong mộng. Chàng treo tranh trong phòng, sớm hôm tâm sự như với người thật. Một hôm, chàng đi học về thấy có sẵn mâm cơm thịnh soạn. Sinh nghi, hôm sau chàng rình xem và phát hiện người trong tranh bước ra lo việc nhà. Tú Uyên mừng rỡ, bước vào làm quen. Nàng cho biết tên là Giáng Kiều, vốn là tiên nữ trên trời, vì có duyên nợ với chàng nên xuống trần. Hai người kết thành vợ chồng, sống vô cùng hạnh phúc. Nhờ có phép thần thông của Giáng Kiều, họ có cuộc sống giàu sang, sung túc. Nhưng sau đó, Tú Uyên lại sa vào rượu chè, cờ bạc, đối xử tệ với vợ. Giáng Kiều khuyên can không được, liền bỏ đi. Tú Uyên hối hận, quyết tâm sửa đổi. Chàng đi tìm vợ khắp nơi, chịu nhiều khổ cực. Cuối cùng, chàng được một vị đạo sĩ giúp đỡ, tìm lại được Giáng Kiều. Hai người đoàn tụ và sau đó cùng nhau tu luyện thành tiên, bay về trời.

c. Vị trí và bố cục đoạn trích "Tú Uyên gặp Giáng Kiều"

• Vị trí: Đoạn trích nằm ở phần đầu của tác phẩm, kể lại cuộc gặp gỡ định mệnh giữa Tú Uyên và Giáng Kiều tại chùa Ngọc Hồ, khởi đầu cho mối tình ly kỳ của họ.
• Bố cục (3 phần):
  1. Phần 1 (10 câu đầu): Hoàn cảnh Tú Uyên đến chùa và say ngủ.
  2. Phần 2 (24 câu tiếp): Cuộc gặp gỡ bất ngờ với Giáng Kiều và nỗi lòng si mê của Tú Uyên.
  3. Phần 3 (Còn lại): Nỗi thất vọng, tương tư của Tú Uyên khi người đẹp biến mất.

II. Đọc hiểu chi tiết văn bản

1. Khung cảnh gặp gỡ lãng mạn, kỳ ảo

a. Thời gian và không gian nghệ thuật

Cuộc gặp gỡ định mệnh được đặt trong một bối cảnh không gian và thời gian rất đặc biệt, góp phần tạo nên tính chất lãng mạn, kỳ ảo cho câu chuyện.

• Thời gian: "Tiết thanh minh". Đây không phải là một thời điểm ngẫu nhiên. Trong văn hóa phương Đông, tiết Thanh minh là thời gian khí trời trong sáng, mát mẻ, là dịp để người ta đi tảo mộ, du xuân. Đây là khoảnh khắc giao hòa giữa cõi âm và cõi dương, giữa con người và thần linh, giữa thực tại và mộng ảo. Việc lựa chọn thời điểm này đã báo trước một cuộc gặp gỡ khác thường, mang yếu tố tâm linh.
• Không gian: "Chùa Ngọc Hồ". Ngôi chùa là một không gian linh thiêng, thanh tịnh. Tuy nhiên, trong ngày hội, nó lại trở thành nơi đông đúc, tấp nập người qua lại. Sự kết hợp giữa không gian thiêng (chùa) và không gian hội hè trần thế (du xuân) tạo nên một bối cảnh lý tưởng cho cuộc gặp gỡ giữa người trần và tiên nữ.

Sự kết hợp giữa thời gian và không gian này không chỉ tạo nên một khung cảnh thơ mộng mà còn là một sự chuẩn bị, một điềm báo cho sự xuất hiện của yếu tố kỳ ảo, cho cuộc "kỳ ngộ" sắp diễn ra.

b. Trạng thái đặc biệt của nhân vật Tú Uyên

Trước khi gặp Giáng Kiều, Tú Uyên ở trong một trạng thái rất đặc biệt: "Chén xuân tàn cuộc, khách đà về non / Một mình chàng đứng chẳng còn ai". Chàng vừa tàn cuộc rượu, trong người có men say, lại ở một mình giữa khung cảnh vắng lặng sau hội. Trạng thái say và cô đơn này khiến tâm hồn chàng trở nên nhạy cảm, dễ rung động hơn. Đặc biệt, chi tiết chàng "say khướt" rồi ngủ quên dưới gốc hòe là một chi tiết đắt giá. Giấc ngủ do men say đưa đến là trạng thái trung gian giữa tỉnh và mơ, giữa thực và ảo. Chính trong trạng thái mơ màng này, chàng mới có cơ hội gặp được tiên nữ. Nó giống như một cánh cửa mở ra thế giới khác, thế giới của những điều kỳ diệu mà trong cuộc sống đời thường tỉnh táo, con người khó có thể chạm tới.

2. Vẻ đẹp của tiên nữ Giáng Kiều

Sự xuất hiện của Giáng Kiều tựa như một giấc mơ đẹp. Vẻ đẹp của nàng được tác giả miêu tả qua cái nhìn si mê, ngỡ ngàng của Tú Uyên, hội tụ đủ cả nhan sắc và phẩm hạnh.

a. Vẻ đẹp ngoại hình tuyệt mỹ

Tác giả đã sử dụng bút pháp ước lệ tượng trưng quen thuộc của văn học trung đại để khắc họa vẻ đẹp của Giáng Kiều. Nàng không được miêu tả chi tiết mà được gợi tả qua những hình ảnh đẹp nhất của thiên nhiên:

• "Thoắt trông thấy một giai nhân / Làn thu thủy, nét xuân sơn": "Làn thu thủy" (làn sóng nước mùa thu) để gợi tả đôi mắt trong sáng, long lanh. "Nét xuân sơn" (nét núi mùa xuân) để gợi tả đôi lông mày thanh tú, đầy sức sống. Đây là những công thức miêu tả vẻ đẹp phụ nữ đã trở thành kinh điển, từng xuất hiện trong Truyện Kiều.
• "Hoa ghen thua thắm, liễu hờn kém xanh": Vẻ đẹp của nàng khiến cho hoa phải ghen vì không thắm bằng, liễu phải hờn vì không xanh tươi bằng. Đây là biện pháp nhân hóa, so sánh và thậm xưng, nhấn mạnh một vẻ đẹp tuyệt đối, vượt lên trên cả vẻ đẹp của tạo hóa.
• "Khoác một áo lục, quần hồng / Đai lưng phẳng lặng, khăn hồng biếc rưom": Cách ăn mặc của nàng cũng toát lên vẻ trang nhã, thanh tú với những màu sắc tươi tắn, hài hòa (lục, hồng, biếc).

Qua những vần thơ này, Giáng Kiều hiện lên không chỉ là một cô gái đẹp mà là một tuyệt thế giai nhân, một vẻ đẹp mang tầm vóc của tiên nữ, khiến người trần phải ngỡ ngàng, say đắm.

b. Vẻ đẹp cốt cách, phẩm hạnh

Vẻ đẹp của Giáng Kiều không chỉ ở nhan sắc mà còn ở cử chỉ, dáng điệu, toát lên cốt cách thanh tao, đoan trang của một tiểu thư khuê các, một nàng tiên thoát tục:

• Dáng vẻ e lệ, dịu dàng: "E dè một bước, ngập ngừng gót sen". "Gót sen" là hình ảnh ẩn dụ chỉ bước chân nhỏ nhắn, nhẹ nhàng của người phụ nữ. Cử chỉ "e dè", "ngập ngừng" cho thấy sự kín đáo, dịu dàng, đúng với chuẩn mực của người phụ nữ phong kiến.
• Thái độ kín đáo, ý nhị: Khi Tú Uyên vội vàng đến làm quen, nàng chỉ "quay đầu làm thinh", "ngảnh đi một mực, làm ra vẻ kiêu". Thái độ này không phải là sự kiêu kỳ khó gần, mà là sự tự trọng, kín đáo của một người con gái gia giáo, giữ gìn phẩm giá trước một người lạ. Nụ cười của nàng - "Miệng cười tủm tỉm hoa nêu / Lạ tai những tiếng ve kêu vang lừng" - vừa như chế giễu sự vội vàng của chàng trai, vừa hé mở một sự thiện cảm ban đầu, tạo nên sự duyên dáng, bí ẩn đầy cuốn hút.

Chính sự kết hợp giữa vẻ đẹp ngoại hình lộng lẫy và cốt cách thanh cao, e lệ đã tạo nên một hình tượng Giáng Kiều hoàn mỹ, đủ sức làm say đắm trái tim chàng thư sinh tài hoa Trần Tú Uyên.

3. Diễn biến tâm trạng của Tú Uyên

Đoạn trích là một bức tranh tinh tế về các cung bậc cảm xúc của Tú Uyên, từ lúc gặp gỡ đến khi chia ly trong mộng tưởng. Đây là phần thể hiện rõ nhất tài năng miêu tả tâm lý nhân vật của tác giả Vũ Quốc Trân.

a. Từ ngỡ ngàng, say đắm đến chủ động làm quen

• Ngỡ ngàng, choáng ngợp: Phản ứng đầu tiên của Tú Uyên khi thấy Giáng Kiều là "giật mình". Chàng hoàn toàn bất ngờ trước một vẻ đẹp phi thực. Chàng tự hỏi: "Tiên ở đâu xuống đây?", "Hay là Phật hiện ra chăng?". Những câu hỏi tu từ này cho thấy sự choáng ngợp tột độ, chàng không tin vào mắt mình, cho rằng đây là tiên nữ giáng trần.
• Say đắm, si mê: Ngay lập tức, Tú Uyên bị cuốn hút hoàn toàn. Chàng "ghé lại xem", "thấy người là ngọc, thấy lòng là xuân". Trái tim chàng trai trẻ đã rung động mãnh liệt. Tình yêu đến một cách tự nhiên, sét đánh, không cần bất kỳ một lý do nào khác ngoài vẻ đẹp của giai nhân.
• Chủ động làm quen: Không giống như nhiều chàng thư sinh nhút nhát khác, Tú Uyên rất chủ động và bạo dạn. Chàng "vội vàng sắm sửa lấy lời / Bước lên thưa nói một vài ba câu". Hành động này cho thấy một tính cách mạnh mẽ, dám theo đuổi tình yêu và hạnh phúc. Lời lẽ của chàng cũng rất mực tao nhã, lịch sự: "Thưa cô! Tôi có sự đâu / Mà cô ngảnh mặt làm ra vẻ kiêu?".

b. Nỗi tương tư, thất vọng khi người đẹp biến mất

Cuộc gặp gỡ ngắn ngủi kết thúc đột ngột, đẩy Tú Uyên vào một trạng thái hụt hẫng, đau khổ.

• Sững sờ, bàng hoàng: "Người đâu bỗng thoắt不见 (bất kiến) / Trước sau nào thấy bóng tin đâu mà". Sự biến mất đột ngột của Giáng Kiều khiến Tú Uyên không thể tin nổi. Chàng "ngẩn ngơ", tìm kiếm trong vô vọng. Trạng thái này cho thấy sự mong manh của cuộc gặp gỡ, nó giống như một giấc mơ vừa tan biến.
• Đau khổ, sầu muộn: Niềm vui ngắn chẳng tày gang, nỗi buồn ngay lập tức ập đến. Tú Uyên "lòng càng tức tối, gan càng ngẩn ngơ". Chàng tự trách mình: "Dại chi ăn nói lỡ cơ / Để cho đến nỗi bây giờ ngẩn ngơ". Nỗi tương tư bắt đầu xâm chiếm tâm hồn chàng, một nỗi sầu "chứa chan", "nặng nề".

c. Quyết tâm và hy vọng tìm lại người trong mộng

Dù thất vọng, Tú Uyên không bỏ cuộc. Chàng quay trở lại chùa, tìm kiếm hình bóng giai nhân. Hành động này cho thấy một tình yêu mãnh liệt và một ý chí kiên định. Trong lúc tìm kiếm, chàng phát hiện một vật bất thường:

"Trước sau luống những ngẩn ngơ,
Thấy cành cây có một tờ giấy xanh.
Lại gần xem thấy rõ ràng,
Một bài thơ nhỏ nét vàng còn tươi."

Chiếc lá có đề thơ này chính là tín vật định tình, là sợi dây kết nối giữa hai thế giới thực và ảo. Nó không chỉ là một vật kỷ niệm mà còn là một lời hứa hẹn, gieo vào lòng Tú Uyên niềm hy vọng về một cuộc đoàn tụ trong tương lai. Chi tiết này mang đậm màu sắc lãng mạn và là một mô-típ quen thuộc trong các câu chuyện tình yêu cổ điển, thể hiện niềm tin vào duyên phận.

III. Đặc sắc nghệ thuật và giá trị nội dung

1. Đặc sắc nghệ thuật

Đoạn trích "Tú Uyên gặp Giáng Kiều" là một minh chứng cho tài năng nghệ thuật của Vũ Quốc Trân, với sự kết hợp hài hòa của nhiều yếu tố.

a. Thể thơ lục bát điêu luyện

Tác giả sử dụng thể thơ lục bát, thể thơ dân tộc, một cách nhuần nhuyễn. Ngôn ngữ thơ giản dị, trong sáng nhưng giàu sức biểu cảm. Nhịp điệu thơ uyển chuyển, mượt mà, tạo nên tính nhạc, giúp câu chuyện dễ dàng đi sâu vào tâm trí người đọc, người nghe.

b. Bút pháp ước lệ tượng trưng

Đây là bút pháp nghệ thuật chủ đạo của văn học trung đại. Tác giả không miêu tả thực mà dùng những hình ảnh, biểu tượng có sẵn để gợi tả vẻ đẹp của con người và thiên nhiên (làn thu thủy, nét xuân sơn, hoa, liễu, gót sen...). Cách miêu tả này tạo ra những hình tượng nhân vật mang vẻ đẹp lý tưởng hóa, hoàn mỹ.

c. Yếu tố kỳ ảo, lãng mạn

Yếu tố kỳ ảo (tiên nữ, sự xuất hiện và biến mất đột ngột) đóng vai trò then chốt trong việc tạo nên sự hấp dẫn cho cốt truyện. Nó không chỉ làm câu chuyện thêm ly kỳ mà còn là phương tiện để thể hiện những ước mơ, khát vọng vượt ra ngoài thực tại của con người. Sự lãng mạn thể hiện ở mối tình sét đánh, ở khung cảnh gặp gỡ thơ mộng và ở nỗi tương tư say đắm của nhân vật.

d. Nghệ thuật miêu tả tâm lý nhân vật

Tác giả đã rất thành công trong việc khắc họa thế giới nội tâm phức tạp của nhân vật Tú Uyên. Các cung bậc cảm xúc từ ngỡ ngàng, vui sướng, si mê đến hụt hẫng, thất vọng, tương tư được diễn tả một cách chân thực, tinh tế qua hành động, ngôn ngữ và độc thoại nội tâm của nhân vật.

2. Giá trị nội dung và ý nghĩa

a. Khát vọng tình yêu tự do, mãnh liệt

Câu chuyện là bài ca ca ngợi tình yêu tự do, vượt lên trên những lễ giáo phong kiến khắt khe. Tú Uyên và Giáng Kiều đến với nhau bằng sự rung động tự nhiên của trái tim, bằng tình yêu sét đánh chứ không phải qua mai mối, sắp đặt. Tú Uyên dám chủ động bày tỏ, dám theo đuổi tình yêu của mình. Đây là một tư tưởng tiến bộ, thể hiện khát vọng được tự do yêu đương của thanh niên trong xã hội xưa.

b. Ước mơ về cuộc sống hạnh phúc, viên mãn

Mối tình giữa người trần và tiên nữ là biểu tượng cho ước mơ về một cuộc sống hạnh phúc trọn vẹn. Con người luôn mong muốn vượt qua những giới hạn của thực tại (nghèo đói, thi cử lận đận, quy tắc xã hội) để đạt đến một cuộc sống lý tưởng, nơi tình yêu và hạnh phúc thăng hoa. Yếu tố kỳ ảo chính là đôi cánh chắp cho ước mơ đó bay cao, bay xa.

c. Sự giao thoa giữa cõi thực và cõi mộng

Tác phẩm thể hiện quan niệm của người xưa về mối liên hệ mật thiết giữa thế giới con người và thế giới thần linh, giữa thực và mơ. Cuộc sống không chỉ có những gì hữu hình trước mắt mà còn có cả một thế giới tâm linh màu nhiệm, nơi những điều tốt đẹp có thể xảy ra. Quan niệm này phản ánh một cái nhìn lạc quan, đầy hy vọng vào cuộc đời.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP

Dưới đây là một số câu hỏi tự luận giúp các em củng cố và đào sâu kiến thức về đoạn trích.

1. Câu hỏi 1: Phân tích vẻ đẹp của nhân vật Giáng Kiều qua ngòi bút miêu tả của tác giả trong đoạn trích. Nêu tác dụng của bút pháp ước lệ tượng trưng trong việc khắc họa nhân vật.

   Gợi ý trả lời: Phân tích vẻ đẹp ngoại hình (qua các hình ảnh so sánh, ẩn dụ với thiên nhiên) và vẻ đẹp phẩm hạnh (qua cử chỉ, hành động e lệ, kín đáo). Nêu rõ bút pháp ước lệ giúp lý tưởng hóa vẻ đẹp nhân vật, biến Giáng Kiều thành một biểu tượng của cái đẹp hoàn mỹ, phi thường.

2. Câu hỏi 2: Diễn biến tâm trạng của Tú Uyên trong và sau cuộc gặp gỡ Giáng Kiều được thể hiện như thế nào? Ý nghĩa của sự thay đổi tâm trạng đó?

   Gợi ý trả lời: Trình bày theo các bước: ngỡ ngàng, say đắm -> chủ động làm quen -> hụt hẫng, thất vọng -> tương tư, quyết tâm tìm kiếm. Sự thay đổi tâm trạng này cho thấy sức mạnh của tình yêu và vẻ đẹp, đồng thời khắc họa hình ảnh một chàng trai si tình, dám sống hết mình cho tình yêu.

3. Câu hỏi 3: Nêu và phân tích ý nghĩa của các yếu tố kì ảo được sử dụng trong đoạn trích "Tú Uyên gặp Giáng Kiều".

   Gợi ý trả lời: Liệt kê các yếu tố kì ảo: Giáng Kiều là tiên nữ, sự xuất hiện và biến mất thần bí, chiếc lá đề thơ... Phân tích ý nghĩa: tạo sự hấp dẫn, ly kỳ; lý giải cho vẻ đẹp phi thường của nhân vật; thể hiện khát vọng, ước mơ của con người về tình yêu và hạnh phúc; là cầu nối giữa cõi thực và cõi mộng.

4. Câu hỏi 4: Theo bạn, đoạn trích thể hiện khát vọng gì của con người trong xã hội xưa? Liên hệ với quan niệm về tình yêu của giới trẻ ngày nay.

   Gợi ý trả lời: Khẳng định khát vọng về tình yêu tự do, vượt lễ giáo và ước mơ về hạnh phúc viên mãn. Liên hệ với ngày nay: giới trẻ cũng đề cao tình yêu tự do, sự rung động cá nhân nhưng có thể cách thể hiện và quan niệm về hạnh phúc có những điểm khác biệt (thực tế hơn, gắn với sự nghiệp, độc lập cá nhân...).

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Đoạn trích Tú Uyên gặp Giáng Kiều là một khúc ca tuyệt đẹp về tình yêu lãng mạn, say đắm. Bằng thể thơ lục bát mượt mà và các thủ pháp nghệ thuật đặc sắc như ước lệ tượng trưng, yếu tố kỳ ảo, tác giả Vũ Quốc Trân đã dựng nên một cuộc kỳ ngộ nên thơ, khắc họa thành công hình tượng tiên nữ Giáng Kiều hoàn mỹ và diễn biến nội tâm phức tạp của chàng thư sinh Tú Uyên. Vượt lên trên một câu chuyện tình, tác phẩm còn là tiếng nói của khát vọng ngàn đời: khát vọng về tình yêu tự do, chân thành và ước mơ về một cuộc sống hạnh phúc viên mãn. Hy vọng qua bài soạn này, các em đã có thêm một góc nhìn sâu sắc về một tác phẩm giá trị của văn học dân tộc.