Soạn bài Va-ren và Phan Bội Châu - Ngữ văn - Lớp 12 - Kết nối tri thức

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 12! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau soạn và phân tích một tác phẩm văn học chính luận vô cùng đặc sắc của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh: "Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu". Đây không chỉ là một văn bản nằm trong chương trình Ngữ văn 12 mà còn là một áng văn chính luận mẫu mực, thể hiện tài năng văn chương và tư tưởng cách mạng sắc bén của Bác. Qua bài học này, các em sẽ hiểu rõ hơn về bối cảnh lịch sử đầu thế kỷ XX, nắm vững nghệ thuật trào phúng bậc thầy của tác giả, đồng thời cảm nhận sâu sắc vẻ đẹp của hai hình tượng đối lập: một tên toàn quyền cơ hội, lố bịch và một nhà chí sĩ yêu nước hiên ngang, bất khuất. Bài giảng sẽ giúp các em trang bị kiến thức vững chắc để phân tích tác phẩm và đạt kết quả cao trong học tập.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. TÌM HIỂU CHUNG VỀ TÁC GIẢ, TÁC PHẨM

1. Tác giả Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh

Nguyễn Ái Quốc (1890-1969) là tên gọi của Chủ tịch Hồ Chí Minh trong những năm tháng hoạt động cách mạng ở nước ngoài. Người không chỉ là một nhà cách mạng lỗi lạc, vị lãnh tụ vĩ đại của dân tộc Việt Nam mà còn là một nhà văn, nhà thơ lớn. Sự nghiệp văn học của Người gắn liền với sự nghiệp cách mạng, với mục đích chính là tuyên truyền, giác ngộ và đấu tranh chính trị. Các tác phẩm của Người, dù viết bằng tiếng Việt, tiếng Pháp hay tiếng Hán, đều mang những đặc điểm chung:

Tính chiến đấu mạnh mẽ: Văn chương được xem là một thứ vũ khí sắc bén để tấn công kẻ thù và thức tỉnh quần chúng.
Nghệ thuật châm biếm, trào phúng bậc thầy: Đặc biệt thể hiện trong các tác phẩm văn xuôi viết bằng tiếng Pháp, nhằm vạch trần bản chất xấu xa, giả dối của chủ nghĩa thực dân.
Tư tưởng nhân văn sâu sắc: Luôn thể hiện tình yêu thương con người, đặc biệt là những người dân thuộc địa bị áp bức, bóc lột.

"Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu" là một trong những tác phẩm tiêu biểu cho phong cách văn chính luận của Nguyễn Ái Quốc trong giai đoạn này.

2. Tác phẩm "Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu"

a. Hoàn cảnh sáng tác

Tác phẩm được viết bằng tiếng Pháp, đăng trên báo Người Cùng Khổ (Le Paria) tại Paris năm 1925. Bối cảnh lịch sử lúc bấy giờ là sự kiện Anbe Va-ren (Albert Varenne), một chính trị gia thuộc Đảng Xã hội Pháp, được cử sang làm Toàn quyền Đông Dương. Trước khi đi, Va-ren đã có những tuyên bố hùng hồn về việc sẽ thực hiện nhiều cải cách, mang lại "tự do, bình đẳng" cho dân thuộc địa. Sự kiện này gây xôn xao dư luận. Nguyễn Ái Quốc đã nhân cơ hội này viết tác phẩm để vạch trần bộ mặt giả nhân giả nghĩa của Va-ren và chính quyền thực dân Pháp.

b. Thể loại

Tác phẩm thuộc thể loại truyện ký, một thể loại văn xuôi có sự kết hợp giữa yếu tố tự sự (kể chuyện) và yếu tố ghi chép (ký). Cụ thể hơn, đây là một thiên truyện ký chính luận, sử dụng các sự kiện và nhân vật có thật để thể hiện quan điểm chính trị một cách sâu sắc và nghệ thuật.

c. Nhan đề và ý nghĩa

Nhan đề "Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu" đã gói gọn tư tưởng chủ đề và nghệ thuật của tác phẩm:

"Những trò lố": Định danh bản chất của sự việc. Đó không phải là một cuộc gặp gỡ chính trị nghiêm túc mà chỉ là một màn kịch vụng về, nực cười do Va-ren và bè lũ thực dân dựng nên. Từ "trò lố" (farce) mang sắc thái mỉa mai, khinh bỉ.
"Va-ren và Phan Bội Châu": Đặt hai cái tên cạnh nhau tạo ra một sự đối lập sâu sắc, là trung tâm của mọi mâu thuẫn trong tác phẩm. Một bên là đại diện cho thế lực xâm lược, giả dối; một bên là biểu tượng cho tinh thần yêu nước, bất khuất của dân tộc Việt Nam.

Nhan đề đã dự báo giọng điệu trào phúng và nghệ thuật tương phản sẽ được sử dụng xuyên suốt tác phẩm.

d. Bố cục

Văn bản có thể chia làm 3 phần rõ rệt:

Phần 1 (Từ đầu đến "...y sẽ làm cho người ta thấy rằng y không phải là một tên bất tài"): Giới thiệu về nhân vật Va-ren, vạch trần bản chất phản bội, cơ hội chính trị của y.
Phần 2 (Tiếp theo đến "...cái đó tùy ngài"): Thuật lại cuộc gặp gỡ lố bịch giữa Va-ren và Phan Bội Châu trong nhà tù Hỏa Lò. Đây là phần trọng tâm, nơi "trò lố" được đẩy lên đỉnh điểm.
Phần 3 (Còn lại): Lời bình luận sắc sảo, châm biếm của tác giả, khẳng định sự thất bại thảm hại của Va-ren.

II. PHÂN TÍCH CHI TIẾT VĂN BẢN

1. Hình tượng nhân vật Va-ren – Tên toàn quyền lố bịch

Nguyễn Ái Quốc đã dùng ngòi bút trào phúng sắc sảo để lột tả toàn bộ sự giả dối và lố bịch của Va-ren, biến y thành một hình tượng biếm họa điển hình cho chủ nghĩa thực dân.

a. Bản chất một kẻ phản bội, cơ hội

Tác giả không trực tiếp chửi bới mà dùng lối giới thiệu khách quan, liệt kê "thành tích" của Va-ren để người đọc tự nhận ra bản chất của y. Va-ren vốn xuất thân từ Đảng Xã hội, một đảng luôn rao giảng về tự do, bình đẳng. Nhưng y đã làm gì?

"Va-ren đã leo lên đến bậc thang danh vọng trong chính giới, thì y bỗng trở mặt một trăm tám mươi độ, y tuyên bố vứt bỏ quá khứ, vứt bỏ lòng tin, vứt bỏ cả lời thề."

Bằng vài nét phác họa, Nguyễn Ái Quốc đã vạch trần Va-ren là một kẻ cơ hội chính trị, sẵn sàng chà đạp lên lý tưởng của chính mình để đổi lấy chức tước, bổng lộc. Lời hứa hẹn "sẽ đem lại cho xứ sở này một kỷ nguyên của tự do và thịnh vượng" chỉ là những lời sáo rỗng để che đậy cho mục đích thực sự là sang Đông Dương vơ vét.

b. Trò lố đỉnh điểm: Cuộc gặp gỡ với Phan Bội Châu

Màn kịch lố bịch nhất của Va-ren được dàn dựng trong nhà tù Hỏa Lò, nơi đang giam giữ nhà chí sĩ Phan Bội Châu. Nguyễn Ái Quốc đã miêu tả nó như một vở tuồng hài:

Hành động màu mè, giả tạo: Va-ren đến gặp một "tử tù" nhưng lại diễn trò rất kịch. Y "cố làm ra vẻ quan trọng", "long trọng bước tới", nói những lời có cánh: "...chúng tôi không có ý định làm hại đến tính mệnh Cụ... chúng tôi mang tự do đến cho các ông đây." Những hành động và lời nói này hoàn toàn trái ngược với bản chất của một kẻ cầm đầu bộ máy cai trị đang đàn áp nhân dân ta.
Lời lẽ sáo rỗng, trịch thượng: Va-ren hứa hẹn "tha bổng" cho Phan Bội Châu, nhưng lại ra điều kiện một cách kẻ cả: "chỉ cần Cụ tỏ ra biết điều...". Lời lẽ vừa như ban ơn, vừa như dọa nạt, thể hiện rõ tư cách của một kẻ thống trị đang cố mua chuộc một người yêu nước.
Sự tương phản giữa lời nói và thực tế: Va-ren nói "mang tự do đến" ngay trong một nhà tù, nói với một người đang bị xiềng xích. Sự phi lý này đã tự nó tố cáo sự giả dối của y.

Cuộc gặp gỡ này là một "trò lố" vì nó không đạt được mục đích. Va-ren muốn dùng Phan Bội Châu để xoa dịu dư luận, mua chuộc tinh thần đấu tranh của nhân dân ta, nhưng cuối cùng y chỉ nhận lại sự im lặng khinh bỉ và trở thành trò cười cho thiên hạ.

c. Nghệ thuật xây dựng nhân vật Va-ren

Tác giả đã rất thành công trong việc khắc họa nhân vật này thông qua các biện pháp nghệ thuật:

Tạo tình huống kịch tính: Đặt Va-ren vào cuộc đối mặt với Phan Bội Châu – một tình huống đầy thử thách, làm bộc lộ hết bản chất của y.
Sử dụng giọng điệu mỉa mai, châm biếm: Tác giả dùng những từ ngữ như "lão ta", "y", "bỗng trở mặt", "cố làm ra vẻ"... để thể hiện thái độ khinh miệt.
Nghệ thuật tương phản: Đặt sự ồn ào, khoa trương của Va-ren bên cạnh sự im lặng, đĩnh đạc của Phan Bội Châu để làm nổi bật sự lố bịch của y.

2. Hình tượng nhà chí sĩ yêu nước Phan Bội Châu

Đối lập hoàn toàn với Va-ren là hình tượng Phan Bội Châu. Nếu Va-ren được khắc họa bằng bút pháp trào phúng thì Phan Bội Châu lại được miêu tả bằng bút pháp chân dung anh hùng, đầy trân trọng và ngưỡng mộ.

a. Vẻ đẹp hiên ngang, bất khuất trong cảnh tù đày

Phan Bội Châu xuất hiện không phải với tư cách một người thất thế, mà là một bậc anh hùng trong thế "ngạo nghễ".

"...người ta thấy một cụ già, gầy gò, trán cao và rộng, mắt sáng quắc, đang bình thản đọc sách... Cụ vẫn dửng dưng."

Chi tiết này vô cùng đắt giá. Giữa cảnh tù ngục tăm tối, Phan Bội Châu vẫn giữ được phong thái ung dung, tự tại. Hành động "đọc sách" cho thấy một tâm hồn cao đẹp, một trí tuệ không ngừng hoạt động vì dân vì nước, bất chấp mọi hoàn cảnh. Sự "dửng dưng" trước sự xuất hiện của tên toàn quyền cho thấy khí phách hiên ngang, coi thường quyền lực của kẻ thù.

b. Thái độ dứt khoát, kiên định

Trước những lời lẽ ngon ngọt và những hành động màu mè của Va-ren, Phan Bội Châu đã có một cách đáp trả vô cùng thông minh và đầy sức mạnh:

Sự im lặng khinh bỉ: Cụ không thèm trả lời, không thèm tranh luận với Va-ren. Sự im lặng này còn hùng hồn hơn vạn lời nói, nó biểu thị một thái độ khinh bỉ tuyệt đối, coi Va-ren không đáng để đối thoại.
Hành động tượng trưng: Cụ chỉ "nhổ toẹt xuống đất" và "cười ruồi". Cái "cười ruồi" là một chi tiết nghệ thuật đặc sắc, thể hiện sự mỉa mai, châm biếm sâu cay nhất dành cho Va-ren và vở kịch của y. Nó cho thấy Cụ đã nhìn thấu tim gan của kẻ thù.
Bài thơ đầy khí phách: Mặc dù trong văn bản không trích dẫn bài thơ, nhưng chi tiết Phan Bội Châu viết một bài thơ để đáp lại đã thể hiện rõ chí khí của một nhà nho yêu nước. Lời thơ chính là câu trả lời đanh thép nhất cho âm mưu mua chuộc của kẻ thù.

Qua những chi tiết này, hình ảnh Phan Bội Châu hiện lên là biểu tượng cho khí phách dân tộc, bất khuất, kiên cường, không gì có thể lay chuyển.

3. Nghệ thuật trào phúng đặc sắc của tác phẩm

Thành công của "Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu" nằm ở nghệ thuật trào phúng bậc thầy của Nguyễn Ái Quốc.

a. Nghệ thuật tương phản, đối lập

Đây là thủ pháp nghệ thuật chủ đạo, được sử dụng xuyên suốt tác phẩm trên nhiều cấp độ:

Đối lập giữa hai nhân vật: Va-ren (giả dối, lố bịch) >< Phan Bội Châu (chân thực, cao cả).
Đối lập giữa lời nói và hành động: Va-ren nói về "tự do" nhưng lại là kẻ đứng đầu bộ máy cai trị.
Đối lập giữa vẻ ngoài và bản chất: Va-ren vẻ ngoài long trọng nhưng bản chất rỗng tuếch, cơ hội. Phan Bội Châu là một "tử tù" nhưng mang khí phách của một bậc anh hùng.
Đối lập giữa không gian: Nhà tù tăm tối >< Khí phách sáng ngời của người tù.

b. Giọng điệu châm biếm, mỉa mai

Tác giả sử dụng giọng văn bề ngoài có vẻ khách quan, lạnh lùng nhưng ẩn sau đó là một nụ cười mỉa mai, châm biếm. Cách gọi Va-ren là "y", "lão ta", cách thuật lại những lời nói hành động của y một cách chi tiết nhưng đầy chế giễu đã tạo nên hiệu quả trào phúng mạnh mẽ.

c. Sử dụng chi tiết đắt giá

Tác phẩm có nhiều chi tiết nhỏ nhưng giàu sức biểu cảm, có khả năng lột tả bản chất nhân vật và tình huống:

Cái "trở mặt một trăm tám mươi độ" của Va-ren.
Sự "dửng dưng" của Phan Bội Châu.
Cái "cười ruồi" đầy khinh bỉ.
Lời kết luận cuối tác phẩm: Va-ren "đã bị một vố khá đau", "tiếng cười của Cụ Phan Bội Châu... có lẽ sẽ làm cho Va-ren mất ngủ".

d. Kết cấu chặt chẽ, logic

Câu chuyện được dẫn dắt một cách tự nhiên, từ giới thiệu nhân vật đến đỉnh điểm là cuộc đối đầu và kết thúc bằng lời bình luận của tác giả. Kết cấu này giúp cho chủ đề tư tưởng được thể hiện một cách tập trung và ấn tượng.

III. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Để củng cố kiến thức đã học, các em hãy suy nghĩ và trả lời các câu hỏi tự luận sau:

Câu hỏi 1: Phân tích sự đối lập giữa hai hình tượng nhân vật Va-ren và Phan Bội Châu trong tác phẩm. Sự đối lập đó có tác dụng gì trong việc thể hiện chủ đề của truyện?
Gợi ý trả lời: Phân tích trên các phương diện: nguồn gốc xuất thân, mục đích chính trị, hành động, lời nói, kết quả nhận được. Nêu bật tác dụng: làm nổi bật hình tượng này, hạ bệ hình tượng kia, thể hiện rõ tư tưởng yêu ghét của tác giả.
Câu hỏi 2: Vì sao có thể nói cuộc gặp gỡ giữa Va-ren và Phan Bội Châu là một "trò lố"? Hãy làm sáng tỏ qua việc phân tích hành động, lời nói của Va-ren.
Gợi ý trả lời: Giải thích ý nghĩa của từ "trò lố". Phân tích các chi tiết về sự màu mè, giả tạo, sáo rỗng của Va-ren. Chỉ ra sự mâu thuẫn, phi lý trong hành động của y. Kết luận về sự thất bại của vở kịch này.
Câu hỏi 3: Phân tích vẻ đẹp khí phách hiên ngang, bất khuất của nhà chí sĩ Phan Bội Châu qua ngòi bút khắc họa của Nguyễn Ái Quốc.
Gợi ý trả lời: Tập trung vào các chi tiết: phong thái ung dung "đọc sách" trong tù, thái độ "dửng dưng", sự im lặng hùng hồn, cái "cười ruồi" và bài thơ đáp trả. Khẳng định sự trân trọng, ngưỡng mộ của tác giả.
Câu hỏi 4: Nêu và phân tích những nét đặc sắc trong nghệ thuật trào phúng của Nguyễn Ái Quốc được thể hiện qua tác phẩm "Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu".
Gợi ý trả lời: Hệ thống hóa các biện pháp nghệ thuật đã phân tích ở phần trên: nghệ thuật tương phản, giọng điệu châm biếm, cách xây dựng tình huống, sử dụng chi tiết nghệ thuật đắt giá.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

"Những trò lố hay là Va-ren và Phan Bội Châu" là một tác phẩm truyện ký chính luận xuất sắc, một minh chứng cho tài năng văn chương và tư tưởng cách mạng của Nguyễn Ái Quốc. Bằng nghệ thuật trào phúng bậc thầy, đặc biệt là thủ pháp tương phản đối lập, tác giả đã xây dựng thành công hai hình tượng điển hình: Va-ren – một tên toàn quyền lố bịch, đại diện cho bản chất giả dối của chủ nghĩa thực dân, và Phan Bội Châu – một nhà chí sĩ yêu nước hiên ngang, biểu tượng cho khí phách dân tộc. Tác phẩm không chỉ là một đòn tấn công chính trị mạnh mẽ vào kẻ thù mà còn là một bài ca ca ngợi tinh thần bất khuất của người Việt Nam yêu nước. Hy vọng qua bài soạn này, các em sẽ thêm yêu quý và trân trọng những giá trị văn học cách mạng mà Bác đã để lại.