Soạn bài Văn học và nhân cách văn hóa - Ngữ văn - Lớp 12 - Cánh diều

A. MỞ ĐẦU: KHÁM PHÁ SỨC MẠNH CỦA VĂN HỌC

Chào các em học sinh lớp 12 thân mến! Đã bao giờ các em đọc một cuốn sách và cảm thấy mình như một con người khác, nhìn thế giới bằng một con mắt mới chưa? Đó chính là một trong những sức mạnh kỳ diệu của văn học. Bài học hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau tìm hiểu sâu hơn về chủ đề “Văn học và tác dụng chiều sâu trong việc xây dựng nhân cách văn hóa con người”. Đây không chỉ là một bài học lý luận văn học khô khan, mà là chìa khóa giúp các em hiểu tại sao chúng ta lại học văn, và văn học có thể làm thay đổi cuộc đời chúng ta như thế nào. Qua bài giảng này, các em sẽ nắm vững các khái niệm cốt lõi, phân tích được tác động của văn học đến tư tưởng, tình cảm, và cách chúng ta nhìn nhận bản sắc văn hóa của dân tộc và nhân loại.

B. NỘI DUNG CHÍNH: HÀNH TRÌNH VĂN HỌC KIẾN TẠO NHÂN CÁCH

1. Giải mã các khái niệm cốt lõi: Văn học và Nhân cách văn hóa

Để hiểu được mối quan hệ giữa chúng, trước hết chúng ta cần làm rõ từng khái niệm.

1.1. Văn học là gì?

Văn học là một loại hình nghệ thuật sử dụng ngôn từ làm chất liệu để xây dựng hình tượng, phản ánh và khám phá đời sống, đồng thời thể hiện tư tưởng, tình cảm của con người.

Hiểu một cách đơn giản, văn học là những câu chuyện, những vần thơ, những vở kịch được dệt nên bằng ngôn ngữ. Nhưng nó không chỉ dừng lại ở đó. Văn học có những chức năng vô cùng quan trọng:

Chức năng nhận thức: Văn học là "cuốn bách khoa toàn thư về cuộc sống". Đọc "Chiến tranh và hòa bình" của Lev Tolstoy, ta hiểu về xã hội Nga thế kỷ 19. Đọc "Số đỏ" của Vũ Trọng Phụng, ta thấy bức tranh biếm họa về xã hội Việt Nam thời Âu hóa. Văn học mở ra những chân trời tri thức về lịch sử, văn hóa, xã hội và bản chất con người.
Chức năng giáo dục: Văn học không giáo huấn khô khan mà tác động một cách tự nhiên, thấm sâu vào tâm hồn người đọc. Nó giúp ta phân biệt đúng-sai, tốt-xấu, thiện-ác. Ta căm ghét sự tàn bạo qua hình ảnh của Nghị Quế trong "Tắt đèn", ta trân trọng vẻ đẹp tâm hồn qua nhân vật thị Nở trong "Chí Phèo".
Chức năng thẩm mỹ: Văn học mang đến cho chúng ta cái Đẹp. Đó là vẻ đẹp của ngôn từ, của hình tượng, của thiên nhiên, và quan trọng nhất là vẻ đẹp của tâm hồn con người. Chức năng này giúp bồi đắp thị hiếu thẩm mỹ, làm cho tâm hồn ta trở nên tinh tế và phong phú hơn.
Chức năng giao tiếp: Văn học là cầu nối giữa tác giả và độc giả, giữa các thế hệ, giữa các nền văn hóa. Đọc "Nhật ký Đặng Thùy Trâm", ta như được trò chuyện với một thế hệ cha anh đã sống và chiến đấu hết mình vì lý tưởng.

1.2. Nhân cách văn hóa là gì?

Khái niệm này có vẻ phức tạp, chúng ta hãy chia nhỏ nó ra nhé:

Nhân cách: Là toàn bộ những đặc điểm về tâm lý, tính cách, phẩm chất... tạo nên bản sắc riêng của một cá nhân.
Văn hóa: Là tổng thể những giá trị vật chất và tinh thần do con người sáng tạo ra trong quá trình lịch sử, bao gồm ngôn ngữ, phong tục, tín ngưỡng, nghệ thuật, đạo đức...

Nhân cách văn hóa là sự tổng hòa giữa bản sắc cá nhân và những giá trị văn hóa của cộng đồng mà cá nhân đó là thành viên. Nó thể hiện ở hệ thống các giá trị, niềm tin, thái độ, hành vi ứng xử... của một con người mang đậm dấu ấn của một nền văn hóa nhất định.

Ví dụ, một người có nhân cách văn hóa Việt Nam sẽ thể hiện qua lòng yêu nước, tinh thần "uống nước nhớ nguồn", sự tôn trọng gia đình, lòng hiếu khách... nhưng vẫn có những nét cá tính riêng biệt.

2. Tác dụng chiều sâu của văn học trong việc xây dựng nhân cách văn hóa

Đây là phần quan trọng nhất của bài học. Văn học không tác động một cách hời hợt, mà nó "thấm" sâu, "ngấm" lâu, dần dần kiến tạo nên nhân cách văn hóa của chúng ta qua nhiều phương diện.

2.1. Văn học bồi đắp tri thức, mở rộng tầm nhìn văn hóa

Trước hết, văn học là người thầy vĩ đại cung cấp cho chúng ta một nền tảng tri thức phong phú.

Cung cấp tri thức về thế giới tự nhiên và xã hội: Mỗi tác phẩm văn học là một cánh cửa mở ra một thế giới mới. Đọc "Tây Tiến" của Quang Dũng, ta không chỉ cảm nhận được vẻ đẹp hùng vĩ, thơ mộng của núi rừng Tây Bắc mà còn hiểu được sự gian khổ, hy sinh của người lính. Đọc "Người lái đò sông Đà" của Nguyễn Tuân, ta thấy được sự hung bạo và trữ tình của thiên nhiên, đồng thời khâm phục vẻ đẹp của người lao động.
Giúp hiểu sâu sắc các giá trị văn hóa dân tộc: Văn học là nơi lưu giữ và lan tỏa hồn cốt văn hóa của một dân tộc. Đọc ca dao, ta thấm thía tình yêu quê hương, tình cảm gia đình. Đọc "Truyện Kiều", ta hiểu về quan niệm tài - mệnh, về chữ hiếu, chữ tình trong xã hội xưa. Đọc "Chữ người tử tù" của Nguyễn Tuân, ta nhận ra sự tôn thờ cái Đẹp, cái Tài, cái Thiên lương ngay cả trong chốn ngục tù tăm tối.
Tiếp biến tinh hoa văn hóa nhân loại: Văn học giúp ta vượt qua rào cản ngôn ngữ và không gian để đối thoại với các nền văn hóa khác. Ta học được chủ nghĩa nhân văn qua các tác phẩm của Shakespeare, lòng dũng cảm qua hình tượng Đôn Ki-hô-tê, hay khát vọng tự do qua "Những người khốn khổ" của Victor Hugo. Việc tiếp xúc này giúp chúng ta xây dựng một nhân cách văn hóa cởi mở, không cực đoan.

2.2. Văn học nuôi dưỡng tâm hồn, hình thành hệ giá trị đạo đức

Đây là tác dụng sâu sắc và mạnh mẽ nhất của văn học. Nó không dạy ta bằng lý thuyết mà bằng sự rung cảm của trái tim.

Gieo mầm cảm xúc, bồi đắp lòng trắc ẩn: Văn học cho phép ta "sống" nhiều cuộc đời khác nhau. Ta vui với niềm vui của nhân vật, đau với nỗi đau của họ. Khi đọc "Vợ nhặt" của Kim Lân, trái tim ta thắt lại trước cảnh đói nghèo cùng cực nhưng lại ấm lên trước tình người và niềm hy vọng. Sự đồng cảm này là nền tảng của lòng nhân ái, vị tha – một phẩm chất cốt lõi của nhân cách.
Xây dựng lý tưởng sống và niềm tin: Các nhân vật văn học thường trở thành những hình mẫu lý tưởng, thôi thúc chúng ta vươn tới. Hình ảnh anh hùng Tnú trong "Rừng xà nu" với bàn tay cụt vẫn không ngừng đấu tranh dạy ta về lòng yêu nước và ý chí bất khuất. Ngược lại, những nhân vật phản diện như Sở Khanh, Mã Giám Sinh giúp ta nhận diện và tránh xa cái xấu, cái ác.
Định hướng hành vi và thái độ sống: Bằng cách khắc họa số phận nhân vật, văn học chỉ ra hệ quả của những lựa chọn và hành động. Số phận bi thảm của Chí Phèo cho thấy sự tàn phá khủng khiếp của một xã hội vô nhân đạo. Sự lựa chọn của Huấn Cao – cho chữ trong tù – khẳng định sự chiến thắng của cái Đẹp trước sự tàn bạo. Từ đó, ta tự điều chỉnh hành vi của mình để hướng tới những giá trị tốt đẹp.

2.3. Văn học phát triển năng lực tư duy và khả năng biểu đạt

Việc học văn không chỉ để "cảm" mà còn để "hiểu" và "nói".

Rèn luyện tư duy phản biện và đa chiều: Một tác phẩm văn học lớn không bao giờ đưa ra câu trả lời đơn giản. Nó đặt ra những câu hỏi phức tạp về con người và cuộc đời. Tại sao Thị Nở - một người "xấu ma chê quỷ hờn" - lại là người duy nhất nhìn thấy phần "người" trong Chí Phèo? Tại sao Xuân Tóc Đỏ - một kẻ vô học - lại thành công trong xã hội "thượng lưu"? Việc phân tích những vấn đề này buộc chúng ta phải suy nghĩ sâu sắc, nhìn nhận vấn đề từ nhiều góc độ.
Nâng cao năng lực ngôn ngữ và giao tiếp: Văn học là nghệ thuật của ngôn từ. Đọc nhiều giúp chúng ta có vốn từ vựng phong phú, cách diễn đạt trau chuốt, logic và giàu hình ảnh. Người học văn giỏi thường có khả năng viết lách và giao tiếp tốt hơn, bởi họ hiểu được sức mạnh và vẻ đẹp của ngôn ngữ.
Kích thích trí tưởng tượng và sáng tạo: Văn học vẽ ra những thế giới mà chúng ta chưa từng thấy, những con người mà chúng ta chưa từng gặp. Nó đưa ta bay bổng cùng trí tưởng tượng, từ đó nuôi dưỡng khả năng sáng tạo không chỉ trong nghệ thuật mà còn trong mọi lĩnh vực của cuộc sống.

3. Vai trò của người đọc trong kỷ nguyên số

Trong thời đại bùng nổ thông tin và văn hóa nghe-nhìn, vai trò của văn học và người đọc có những thay đổi quan trọng.

3.1. Thách thức và cơ hội của văn học hiện đại

Văn học ngày nay phải đối mặt với sự cạnh tranh khốc liệt từ phim ảnh, mạng xã hội, game... Vốn đòi hỏi sự tập trung và suy ngẫm, văn học có vẻ "lép vế" so với các hình thức giải trí nhanh, gọn, lẹ. Tuy nhiên, chính trong bối cảnh đó, giá trị chiều sâu của văn học lại càng được khẳng định. Con người vẫn luôn có nhu cầu tìm về sự tĩnh lặng, sự suy tư và những kết nối tâm hồn sâu sắc mà chỉ văn học mới có thể mang lại. Các nền tảng đọc sách online, các hội nhóm review sách... cũng tạo ra những cộng đồng mới, giúp lan tỏa văn hóa đọc theo những cách thức hiện đại.

3.2. Trở thành người đọc chủ động và sáng tạo

Để văn học phát huy hết tác dụng của nó, người đọc không thể là một "thùng rỗng" chỉ biết tiếp nhận một cách thụ động. Tiếp nhận văn học là một quá trình đồng sáng tạo.

Đọc với tâm thế đối thoại: Hãy đặt câu hỏi cho tác giả, cho nhân vật và cho chính mình. Tại sao tác giả lại xây dựng tình huống này? Nếu là nhân vật, mình sẽ làm gì? Bài học rút ra cho bản thân là gì?
Kết nối với trải nghiệm cá nhân: Hãy tìm kiếm sự liên quan giữa câu chuyện trong sách và cuộc sống của chính bạn. Nỗi cô đơn của một nhân vật có giống với cảm giác bạn từng trải qua? Khát vọng của họ có phải là điều bạn đang theo đuổi?
Chọn lọc và đa dạng hóa: Đừng chỉ đọc một thể loại hay một tác giả. Hãy đọc cả văn học kinh điển và đương đại, cả văn học Việt Nam và thế giới. Việc đọc đa dạng sẽ giúp bạn có một cái nhìn toàn diện và một nhân cách văn hóa phong phú, cởi mở.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ VẬN DỤNG

Để củng cố kiến thức, các em hãy suy nghĩ và trả lời các câu hỏi sau:

Câu hỏi 1 (Nhận biết & Thông hiểu): Trình bày mối quan hệ biện chứng giữa văn học và việc hình thành nhân cách văn hóa con người. Tại sao nói văn học có "tác dụng chiều sâu" trong quá trình này?
Gợi ý trả lời: - Nêu định nghĩa văn học và nhân cách văn hóa. - Phân tích mối quan hệ hai chiều: Văn học phản ánh nhân cách văn hóa thời đại, đồng thời tác động trở lại, kiến tạo nên nhân cách văn hóa ở mỗi cá nhân. - Giải thích "tác dụng chiều sâu" là tác động từ từ, thấm lâu, toàn diện trên cả ba phương diện: nhận thức (tri thức, tầm nhìn), tình cảm (tâm hồn, đạo đức) và tư duy (phản biện, sáng tạo).
Câu hỏi 2 (Phân tích & Chứng minh): Bằng việc phân tích một tác phẩm văn học trong chương trình Ngữ văn 12 (ví dụ: "Vợ nhặt" của Kim Lân, "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" của Lưu Quang Vũ, hoặc "Tây Tiến" của Quang Dũng), hãy làm sáng tỏ tác dụng của văn học trong việc bồi đắp tâm hồn và lý tưởng cho con người.
Gợi ý trả lời: - Chọn một tác phẩm cụ thể và giới thiệu ngắn gọn. - Tập trung phân tích các khía cạnh của tác phẩm giúp bồi đắp tâm hồn: khơi gợi lòng nhân ái, đồng cảm (ví dụ: tình người trong nạn đói ở "Vợ nhặt"); đặt ra vấn đề triết lý nhân sinh (ví dụ: cuộc đấu tranh giữa thể xác và linh hồn trong "Hồn Trương Ba, da hàng thịt"). - Phân tích cách tác phẩm xây dựng lý tưởng: vẻ đẹp của người lính, lý tưởng sống cống hiến ("Tây Tiến"); khát vọng sống là chính mình, sống một cuộc đời có ý nghĩa ("Hồn Trương Ba, da hàng thịt"). - Khẳng định lại vai trò giáo dục thẩm mỹ và nhân cách của tác phẩm.
Câu hỏi 3 (Vận dụng & Liên hệ): Từ trải nghiệm đọc sách của bản thân, hãy chia sẻ về một tác phẩm văn học đã có ảnh hưởng sâu sắc đến nhận thức hoặc tình cảm của em. Theo em, thế hệ trẻ ngày nay cần làm gì để phát huy văn hóa đọc trong bối cảnh kỷ nguyên số?
Gợi ý trả lời: - Giới thiệu tên tác phẩm và tác giả đã ảnh hưởng đến em. - Trình bày cụ thể tác phẩm đó đã thay đổi suy nghĩ, cảm xúc của em như thế nào (ví dụ: giúp em hiểu hơn về một giai đoạn lịch sử, khiến em biết yêu thương, trân trọng cuộc sống hơn...). - Đề xuất các giải pháp để phát triển văn hóa đọc cho giới trẻ: cân bằng giữa đọc sách và các phương tiện giải trí khác; chủ động tìm kiếm sách hay; tham gia các câu lạc bộ sách; tận dụng công nghệ để đọc (ebook, audiobook)...

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau đi qua một hành trình để thấy rằng văn học không phải là những con chữ vô tri. Nó là một thế giới sống động, có khả năng tác động mạnh mẽ và sâu sắc đến việc hình thành nhân cách văn hóa của mỗi con người. Bằng việc cung cấp tri thức, nuôi dưỡng tâm hồn, và phát triển tư duy, văn học giúp chúng ta trở nên hiểu biết hơn, nhân văn hơn và sáng tạo hơn. Quan trọng hơn cả, nó giúp ta kết nối với cội nguồn văn hóa dân tộc và tiếp thu tinh hoa nhân loại. Hy vọng sau bài học này, các em sẽ thêm yêu văn học và biến việc đọc sách trở thành một người bạn đồng hành không thể thiếu trên con đường hoàn thiện bản thân.