Soạn bài Vay mượn, cải biến, sáng tạo trong văn học - Ngữ văn - Lớp 12 - Kết nối tri thức

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 12 thân mến! Trong hành trình sáng tạo nghệ thuật, không một nghệ sĩ nào đứng một mình trên ốc đảo. Họ luôn kế thừa những giá trị từ quá khứ, học hỏi từ những người đi trước và từ các nền văn hóa khác. Bài học hôm nay sẽ giúp chúng ta khám phá một chủ đề vô cùng thú vị: Trình bày về việc vay mượn - cải biến - sáng tạo trong một tác phẩm văn học. Đây không chỉ là một kiến thức lý luận văn học quan trọng mà còn là một kỹ năng thiết yếu, giúp các em phân tích tác phẩm sâu sắc hơn và nhìn nhận quá trình sáng tạo một cách toàn diện. Qua bài học này, các em sẽ tự tin xây dựng và trình bày một bài nói hấp dẫn, thể hiện được tư duy phân tích và cảm thụ văn học của riêng mình.

B. NỘI DUNG CHÍNH

1. Hiểu đúng về Vay mượn, Cải biến và Sáng tạo trong văn học

Trước khi bắt tay vào chuẩn bị bài trình bày, chúng ta cần nắm vững các khái niệm cốt lõi. Đây là nền tảng để phân tích tác phẩm một cách chính xác và thuyết phục.

1.1. Vay mượn trong văn học: Nền tảng của sự tiếp nối

Vay mượn trong văn học là quá trình một tác giả, một nền văn học tiếp thu, sử dụng những yếu tố từ một tác phẩm, một tác giả, hoặc một nền văn học khác.

Các hình thức vay mượn:
- Vay mượn cốt truyện: Sử dụng lại sườn câu chuyện, các tình tiết chính. Ví dụ: Nguyễn Du vay mượn cốt truyện của "Kim Vân Kiều truyện" (Thanh Tâm Tài Nhân) để viết nên "Truyện Kiều".
- Vay mượn nhân vật, mô-típ: Lấy cảm hứng từ các loại hình nhân vật (người anh hùng, kẻ mồ côi) hoặc các mô-típ quen thuộc (ở hiền gặp lành, thiện thắng ác) từ văn học dân gian, thần thoại. Ví dụ: Nhân vật Tấm trong "Tấm Cám" là mô-típ người con riêng bị dì ghẻ hành hạ.
- Vay mượn thể loại, thi pháp: Tiếp thu các hình thức thơ (thất ngôn bát cú, lục bát), các quy tắc nghệ thuật (ước lệ tượng trưng, tả cảnh ngụ tình). Ví dụ: Thơ Mới đầu thế kỷ XX đã vay mượn thi pháp của thơ tượng trưng, lãng mạn Pháp.
Phân biệt vay mượn và sao chép: Vay mượn là một hoạt động sáng tạo có ý thức, nhằm mục đích học hỏi, phát triển và tạo ra giá trị mới. Ngược lại, sao chép (đạo văn) là hành vi sao chép nguyên xi một cách máy móc, vụ lợi mà không ghi nhận nguồn gốc, không có sự sáng tạo.

1.2. Cải biến và Sáng tạo: Dấu ấn cá nhân của người nghệ sĩ

Nếu vay mượn là điểm khởi đầu thì cải biến và sáng tạo chính là quá trình làm nên giá trị của một tác phẩm.

Cải biến (Adaptation): Là quá trình người nghệ sĩ thay đổi, điều chỉnh, "Việt hóa" hoặc "hiện đại hóa" những yếu tố đã vay mượn để phù hợp với bối cảnh văn hóa, xã hội, và ý đồ nghệ thuật của mình. Sự cải biến thể hiện ở việc thay đổi tình tiết, xây dựng lại tính cách nhân vật, hoặc sử dụng một ngôn ngữ biểu đạt mới.
Sáng tạo (Creation): Đây là đỉnh cao của quá trình, nơi tác giả tạo ra những giá trị hoàn toàn mới mẻ, độc đáo, mang đậm dấu ấn cá nhân. Sáng tạo có thể là:
- Tạo ra một tư tưởng, chủ đề mới trên nền cốt truyện cũ.
- Xây dựng một hình tượng nghệ thuật bất hủ với chiều sâu tâm lý phức tạp.
- Đạt đến đỉnh cao về ngôn ngữ, nghệ thuật biểu hiện.

Ví dụ nhanh: Cùng vay mượn mô-típ người nông dân nghèo bị đẩy vào đường cùng, nhưng Nam Cao đã cải biến và sáng tạo để tạo ra một Chí Phèo với bi kịch bị cự tuyệt quyền làm người, khác hẳn với hình ảnh người nông dân trong văn học hiện thực trước đó.

1.3. Mối quan hệ biện chứng: Không có sáng tạo từ hư vô

Vay mượn, cải biến và sáng tạo không phải ba giai đoạn tách rời mà có mối quan hệ biện chứng, hữu cơ với nhau. Vay mượn là tiền đề, là chất liệu. Cải biến là quá trình gia công, nhào nặn. Sáng tạo là kết quả, là sản phẩm độc đáo cuối cùng. Một tác phẩm lớn thường là kết quả của cả ba quá trình này. Không có sự sáng tạo nào nảy sinh từ khoảng không trống rỗng. Nó luôn bắt rễ từ mảnh đất truyền thống và giao thoa với các nền văn hóa khác.

2. Hướng dẫn chi tiết các bước chuẩn bị bài trình bày

Đây là phần trọng tâm giúp các em biến kiến thức lý thuyết thành một bài nói hoàn chỉnh và thuyết phục. Hãy thực hiện theo từng bước nhé!

2.1. Bước 1: Lựa chọn đề tài (Tác phẩm phân tích)

Việc lựa chọn đúng tác phẩm là yếu tố quyết định 50% thành công của bài nói. Một tác phẩm phù hợp sẽ giúp em có nhiều "đất" để phân tích.

Tiêu chí lựa chọn:
1. Tác phẩm có dấu hiệu vay mượn rõ ràng (từ văn học dân gian, văn học nước ngoài, hoặc từ chính tác phẩm trước đó của tác giả).
2. Quá trình cải biến và sáng tạo của tác giả thể hiện đậm nét, tạo ra giá trị mới.
3. Là tác phẩm em yêu thích và có sự am hiểu nhất định.
Gợi ý một số tác phẩm tiêu biểu:
- "Truyện Kiều" (Nguyễn Du): Vay mượn cốt truyện "Kim Vân Kiều truyện" (Thanh Tâm Tài Nhân - Trung Quốc).
- "Chí Phèo" (Nam Cao): Vay mượn, phát triển đề tài người nông dân cùng khổ trong văn học hiện thực phê phán.
- Thơ Mới (Xuân Diệu, Huy Cận,...): Vay mượn thi pháp thơ lãng mạn, tượng trưng Pháp.
- "Vợ nhặt" (Kim Lân): Sáng tạo dựa trên bối cảnh có thật của nạn đói năm 1945.
- "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" (Lưu Quang Vũ): Vay mượn và cải biến một cốt truyện dân gian.

2.2. Bước 2: Tìm ý và lập dàn ý cho bài nói

Sau khi có tác phẩm, hãy hệ thống hóa suy nghĩ của mình bằng một dàn ý chi tiết. Đừng vội viết hay làm slide ngay.

Xác định các luận điểm chính (Trả lời các câu hỏi sau):
- Tác giả đã vay mượn những yếu tố nào? (Cốt truyện, nhân vật, mô-típ, thể loại,...) Từ đâu?
- Tác giả đã cải biến những yếu tố đó như thế nào? (Thêm, bớt, thay đổi tình tiết; đào sâu tâm lý nhân vật;...)
- Những sáng tạo độc đáo, mang dấu ấn cá nhân của tác giả là gì? (Tư tưởng mới, giá trị nhân đạo, nghệ thuật ngôn từ,...)
- Vì sao có sự cải biến và sáng tạo đó? (Do bối cảnh thời đại, tài năng và tấm lòng của nhà văn,...)
Xây dựng dàn ý 3 phần kinh điển:
1. Mở đầu: Giới thiệu tác giả, tác phẩm và nêu vấn đề: quá trình vay mượn, cải biến, sáng tạo trong tác phẩm đó.
2. Nội dung chính: Triển khai các luận điểm đã tìm được ở trên. Mỗi luận điểm là một phần của bài nói. Nên sắp xếp theo trình tự: Phân tích yếu tố vay mượn -> Phân tích quá trình cải biến -> Khẳng định những giá trị sáng tạo.
3. Kết luận: Tóm tắt lại giá trị sáng tạo của tác giả, khẳng định vị trí của tác phẩm và liên hệ, mở rộng.

2.3. Bước 3: Thu thập tư liệu và triển khai nội dung

Đây là lúc em "lấp đầy" dàn ý của mình bằng những dẫn chứng và phân tích cụ thể.

Nguồn tư liệu:
- Đọc kỹ tác phẩm được phân tích và văn bản gốc (nếu có).
- Tham khảo các bài phân tích, bình giảng của các nhà phê bình uy tín.
- Sách giáo khoa, sách giáo viên và các tài liệu tham khảo chất lượng.
Cách triển khai:
- Luận điểm rõ ràng: Mỗi đoạn văn chỉ nên tập trung vào một luận điểm.
- Dẫn chứng cụ thể: Trích dẫn thơ văn, kể lại tình tiết, so sánh trực tiếp hai văn bản... để làm sáng tỏ luận điểm.
- Lý lẽ sắc bén: Không chỉ nêu dẫn chứng, em cần phân tích, bình luận để cho thấy vì sao đó là vay mượn, vì sao đó là sáng tạo.

3. Kỹ năng trình bày và minh họa bài nói thêm ấn tượng

Nội dung hay cần một hình thức trình bày tốt. Hãy đầu tư vào kỹ năng trình bày để bài nói của em thực sự tỏa sáng.

3.1. Thiết kế slide trình chiếu (PowerPoint, Canva...)

Nguyên tắc "6x6": Lý tưởng nhất, mỗi slide không nên có quá 6 dòng, mỗi dòng không quá 6 từ. Slide là để gợi ý, không phải để đọc.
Hình ảnh hơn chữ viết: Sử dụng hình ảnh, sơ đồ tư duy, bảng so sánh để trực quan hóa thông tin. Ví dụ: một bảng so sánh các tình tiết giữa "Kim Vân Kiều truyện" và "Truyện Kiều".
Thiết kế đơn giản, chuyên nghiệp: Chọn một mẫu thiết kế (template) nhất quán, màu sắc hài hòa, font chữ dễ đọc. Tránh các hiệu ứng rối mắt.

3.2. Rèn luyện kỹ năng nói và tương tác

Tập luyện trước: Hãy nói thử bài trình bày của mình nhiều lần, có thể ghi âm lại để nghe và điều chỉnh. Việc này giúp em kiểm soát thời gian và nói trôi chảy hơn.
Ngôn ngữ cơ thể: Đứng thẳng, mắt nhìn bao quát về phía khán giả, sử dụng tay để diễn tả một cách tự nhiên. Một nụ cười thân thiện sẽ tạo được thiện cảm.
Giọng nói: Nói to, rõ ràng, có ngữ điệu, nhấn nhá vào những từ khóa quan trọng. Tránh nói đều đều như đọc bài.
Tương tác với khán giả: Có thể bắt đầu bằng một câu hỏi, hoặc kết thúc mỗi phần bằng một câu hỏi nhỏ để thu hút sự chú ý.

4. Ví dụ minh họa: Phân tích quá trình vay mượn, cải biến, sáng tạo trong "Hồn Trương Ba, da hàng thịt" của Lưu Quang Vũ

Để các em hình dung rõ hơn, chúng ta sẽ cùng áp dụng các bước trên vào phân tích vở kịch nổi tiếng của Lưu Quang Vũ.

4.1. Yếu tố vay mượn từ truyện cổ dân gian

Lưu Quang Vũ đã vay mượn cốt truyện từ một truyện cổ tích dân gian cùng tên. Các yếu tố vay mượn chính bao gồm:

Cốt truyện khung: Trương Ba, một người làm vườn giỏi đánh cờ, chết oan. Đế Thích cho hồn Trương Ba nhập vào xác anh hàng thịt để được sống lại.
Hệ thống nhân vật: Trương Ba, Đế Thích, vợ Trương Ba, anh hàng thịt.
Xung đột cơ bản: Sự trớ trêu, không tương thích khi một tâm hồn thanh cao phải trú ngụ trong một thể xác dung tục.

4.2. Quá trình cải biến và sáng tạo của Lưu Quang Vũ

Từ cốt truyện dân gian đơn giản, Lưu Quang Vũ đã có những cải biến và sáng tạo mang tầm vóc triết học sâu sắc.

Về chiều sâu xung đột:
- Truyện cổ: Xung đột chủ yếu mang tính hài hước, giải quyết đơn giản (Trương Ba cuối cùng được trả lại xác).
- Kịch của Lưu Quang Vũ: Xung đột được đẩy lên thành bi kịch. Đó không chỉ là sự vênh lệch giữa hồn và xác, mà là cuộc đấu tranh dữ dội giữa bản năng và lý trí, giữa phần "con" và phần "người", giữa nhu cầu vật chất và khát vọng tinh thần ngay trong một con người.
Về tư tưởng, chủ đề:
- Truyện cổ: Mang ý nghĩa đề cao sự công bằng, thể hiện ước mơ "chết đi sống lại" của dân gian.
- Kịch của Lưu Quang Vũ: Đặt ra những vấn đề triết lý nhân sinh mang tầm thời đại (những năm 80 của thế kỷ XX):
  - Con người cần được sống hài hòa cả về thể xác lẫn tâm hồn. Sống chỉ vì những nhu cầu bản năng, tầm thường thì cuộc sống đó không còn ý nghĩa.
  - Phê phán lối sống giả tạo, sống nhờ, sống gửi, không được là chính mình.
  - Khát vọng được sống "toàn vẹn", được là chính mình một cách đích thực.
Về nghệ thuật:
- Xây dựng các màn đối thoại kịch tính: Đặc biệt là màn đối thoại giữa Hồn Trương Ba và Xác hàng thịt, giữa Hồn Trương Ba và Đế Thích. Ngôn ngữ đối thoại giàu tính triết lý, sắc sảo và đầy kịch tính.
- Hành động kịch: Hành động của nhân vật (Trương Ba tuyệt vọng đập phá đồ đạc, quyết định xin được chết hẳn) thúc đẩy xung đột lên đỉnh điểm và thể hiện sâu sắc tính cách, tư tưởng.

4.3. Đánh giá giá trị sáng tạo

Từ một câu chuyện dân gian, Lưu Quang Vũ đã sáng tạo nên một vở kịch hiện đại kinh điển, một trong những tác phẩm xuất sắc nhất của sân khấu Việt Nam. Ông đã thổi vào đó những trăn trở, suy tư của con người thời hiện đại về lẽ sống, về giá trị làm người. Sự thành công của vở kịch cho thấy sức sống mãnh liệt của văn học dân gian khi nó được những nghệ sĩ thiên tài kế thừa và nâng lên một tầm cao mới.

C. CÂU HỎI TỰ LUẬN VẬN DỤNG

Câu 1: Phân tích quá trình vay mượn, cải biến và sáng tạo của Nguyễn Du trong "Truyện Kiều" khi tiếp thu cốt truyện "Kim Vân Kiều truyện" của Thanh Tâm Tài Nhân.
Câu 2: Chọn và phân tích một bài thơ trong phong trào Thơ Mới (của Xuân Diệu, Huy Cận, Chế Lan Viên,...) để làm rõ sự tiếp thu thi pháp thơ lãng mạn Pháp và những sáng tạo mang đậm bản sắc Việt Nam.
Câu 3: Dựa trên những kiến thức và kỹ năng đã học, hãy lập một dàn ý chi tiết cho bài trình bày về chủ đề "Dấu ấn sáng tạo của nhà văn Nam Cao qua truyện ngắn Chí Phèo trên nền đề tài người nông dân".

Gợi ý trả lời:

Câu 1: Cần so sánh các phương diện: cốt truyện, nhân vật (đặc biệt là Thúy Kiều), giá trị nhân đạo (đề cao quyền sống, tình yêu, phẩm giá con người), và đặc biệt là thành tựu về ngôn ngữ thơ lục bát.
Câu 2: Chọn một bài thơ cụ thể. Chỉ ra các yếu tố mới so với thơ Trung đại (cái "tôi" cá nhân, nỗi sầu, quan niệm về thời gian, không gian,...). Phân tích cách tác giả vẫn sử dụng chất liệu ngôn ngữ, hình ảnh của văn hóa Việt.
Câu 3: Dàn ý cần có 3 phần. Phần thân bài phải làm rõ được: (1) Bối cảnh đề tài người nông dân trước Nam Cao. (2) Những điểm mới Nam Cao mang lại trong "Chí Phèo": phát hiện bi kịch bị tha hóa, bị cự tuyệt quyền làm người. (3) Giá trị nhân đạo sâu sắc: niềm tin vào bản chất lương thiện của con người.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu một quy luật quan trọng của sáng tạo nghệ thuật: vay mượn, cải biến và sáng tạo. Quá trình này cho thấy không có tác phẩm lớn nào ra đời từ sự cô độc, mà luôn là sự kết tinh của truyền thống và hiện đại, của dân tộc và nhân loại. Hy vọng rằng, qua bài học này, các em không chỉ nắm vững kiến thức để phân tích tác phẩm mà còn được trang bị những kỹ năng cần thiết để xây dựng một bài trình bày tự tin, sâu sắc và thuyết phục. Hãy nhớ rằng, việc phân tích quá trình sáng tạo của một nghệ sĩ cũng chính là một hành trình sáng tạo của người đọc. Chúc các em thành công!