Soạn bài Vĩ tuyến 17 - Ngữ văn - Lớp 12 - Kết nối tri thức

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 12 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một tác phẩm bút ký đặc sắc của nhà văn Nguyễn Tuân - "Vĩ tuyến 17". Đây không chỉ là một văn bản ghi lại hiện thực lịch sử đau thương của dân tộc, mà còn là một áng văn tài hoa, thể hiện sâu sắc tình yêu quê hương đất nước và niềm tin son sắt vào ngày thống nhất. Qua bài học này, các em sẽ hiểu rõ hơn về bối cảnh lịch sử của cuộc kháng chiến chống Mỹ, cảm nhận được nỗi đau chia cắt và vẻ đẹp tâm hồn của con người Việt Nam nơi tuyến lửa. Đồng thời, các em sẽ được tiếp cận với phong cách nghệ thuật độc đáo, uyên bác của Nguyễn Tuân, một trong những cây bút lớn của văn học Việt Nam hiện đại.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Tìm hiểu chung về tác giả và tác phẩm

1. Tác giả Nguyễn Tuân (1910 - 1987)

• Cuộc đời: Nguyễn Tuân sinh ra trong một gia đình nhà Nho khi Hán học đã tàn tại Hà Nội. Ông là một trí thức giàu lòng yêu nước và tinh thần dân tộc. Cuộc đời ông gắn liền với những chuyến đi, thể hiện rõ "chủ nghĩa xê dịch" nổi tiếng.
• Phong cách nghệ thuật: Nguyễn Tuân được mệnh danh là "người thợ kim hoàn của chữ". Phong cách của ông có thể tóm gọn trong chữ "ngông" - một sự tài hoa, uyên bác, độc đáo. Ông luôn khám phá sự vật ở phương diện văn hóa, thẩm mỹ; miêu tả con người ở phương diện tài hoa, nghệ sĩ. Sau Cách mạng tháng Tám, văn ông có sự chuyển biến lớn, hướng về phục vụ cách mạng và nhân dân nhưng vẫn giữ được nét tài hoa, độc đáo vốn có.
• Tác phẩm chính: Vang bóng một thời, Thiếu quê hương, Sông Đà, Hà Nội ta đánh Mỹ giỏi,...

2. Hoàn cảnh ra đời và xuất xứ tác phẩm "Vĩ tuyến 17"

• Hoàn cảnh sáng tác: Bài bút ký được viết vào tháng 6 năm 1966, trong bối cảnh cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước đang diễn ra vô cùng ác liệt. Miền Bắc vừa xây dựng chủ nghĩa xã hội, vừa làm hậu phương lớn cho tiền tuyến miền Nam. Giới tuyến 17 là nơi đầu sóng ngọn gió, nơi thể hiện rõ nhất nỗi đau chia cắt và ý chí thống nhất của dân tộc.
• Xuất xứ: Đoạn trích chúng ta học nằm trong bài bút ký cùng tên, được in trong tập "Hà Nội ta đánh Mỹ giỏi".
• Thể loại: Bút ký - một thể loại văn học ghi chép lại sự việc, con người một cách chân thực, sinh động, đồng thời thể hiện rõ cảm xúc, suy ngẫm và cái "tôi" của tác giả.

II. Phân tích chi tiết nội dung đoạn trích

1. Bối cảnh lịch sử và không gian Vĩ tuyến 17

"Sông Bến Hải, cầu Hiền Lương là hình ảnh của nỗi đau chia cắt đất nước, đồng thời là biểu tượng của khát vọng thống nhất non sông."

Nguyễn Tuân đã không chỉ miêu tả một vùng đất địa lý mà còn tái hiện cả một không gian lịch sử đầy biến động, đau thương nhưng cũng rất đỗi anh hùng.

• Lằn ranh chia cắt: Vĩ tuyến 17, sông Bến Hải, cầu Hiền Lương được xác định sau Hiệp định Giơ-ne-vơ năm 1954, tạm thời chia đôi đất nước. Nhưng thực tế, nó đã trở thành một vết cắt sâu hoắm, kéo dài hơn 20 năm, gây ra bao cảnh ly tán, tang thương.
• Không gian của chiến tranh: Tác giả miêu tả một không gian "ngùn ngụt khói lửa chiến tranh". Đó là cuộc "chiến tranh tiếng loa" giữa hai bờ, là những trận pháo kích dữ dội của kẻ thù. Không gian ở đây không tĩnh lặng mà luôn căng như dây đàn, chứa đựng sự đối đầu quyết liệt giữa ta và địch, giữa chính nghĩa và phi nghĩa, giữa khát vọng hòa bình và bạo tàn chiến tranh.
• Không gian của ý chí: Dù bom đạn ác liệt, không gian nơi đây vẫn ngời sáng ý chí và niềm tin của con người. Đó là màu xanh của sự sống vươn lên từ bom đạn, là tiếng hát át tiếng bom, là những hoạt động sinh hoạt, sản xuất vẫn diễn ra bình thường. Nguyễn Tuân đã cho thấy, không một sức mạnh tàn bạo nào có thể hủy diệt được sức sống và ý chí của con người Việt Nam.

2. Hình tượng cầu Hiền Lương và sông Bến Hải

Đây là hai hình tượng trung tâm, mang nhiều tầng ý nghĩa biểu tượng sâu sắc, được Nguyễn Tuân khắc họa bằng một bút pháp tài hoa.

a. Cầu Hiền Lương - Nhân chứng lịch sử

Cây cầu không chỉ là một công trình giao thông mà đã trở thành một nhân chứng của lịch sử, một biểu tượng của nỗi đau và ý chí.

• Biểu tượng của sự chia cắt: Hình ảnh cây cầu bị chia làm hai màu sơn (một nửa do ta sơn, một nửa do địch sơn) là một chi tiết đắt giá, trực quan hóa nỗi đau chia cắt đất nước. Nó cho thấy sự đối đầu gay gắt, không khoan nhượng ngay trên một cây cầu nhỏ.
• Biểu tượng của ý chí kiên cường: Cuộc "đấu sơn" trên cây cầu, việc ta quyết tâm giữ cho màu sơn của mình luôn mới hơn, đẹp hơn, thể hiện một cuộc đấu trí, đấu lực đầy cam go. Nó cho thấy tinh thần không chịu khuất phục, luôn khẳng định chủ quyền và niềm tin vào ngày mai của quân và dân ta.
• Nơi hội tụ tình cảm: Cây cầu là điểm nhìn, là nơi người dân hai bờ hướng về nhau, gửi gắm nỗi nhớ thương và khát vọng đoàn tụ. Nó không còn là vật vô tri mà trở thành một thực thể có linh hồn, chứng kiến bao cuộc chia ly và hy vọng.

b. Sông Bến Hải - Dòng sông thương nhớ

Nếu cây cầu là biểu tượng của sự đối đầu trực diện thì dòng sông lại mang ý nghĩa trữ tình, sâu lắng hơn.

• Dòng sông địa lý - lịch sử: Nguyễn Tuân cung cấp những thông tin địa lý chính xác về con sông, nhưng ông không dừng lại ở đó. Ông biến nó thành một dòng sông lịch sử, "ghi dấu một thời điểm đau đớn của Tổ quốc".
• Dòng sông của tình yêu và nỗi nhớ: Nước sông Bến Hải được ví như "nước mắt của những tấm lòng Miền Nam và Miền Bắc", mang nặng nỗi niềm của cả dân tộc. Dòng sông hiền hòa, thơ mộng trong quá khứ nay lại trở thành ranh giới ngăn cách tình thân, quê hương.
• Dòng sông của sức sống: Dù là giới tuyến, dòng sông vẫn là nơi diễn ra sự sống. Hình ảnh những người dân chèo thuyền đánh cá, những đứa trẻ tắm sông... cho thấy sự sống vẫn mãnh liệt nảy nở, thách thức sự hủy diệt của chiến tranh.

3. Vẻ đẹp của con người nơi tuyến lửa Vĩnh Linh

Trong bút ký của Nguyễn Tuân, con người luôn là trung tâm. Ở Vĩ tuyến 17, vẻ đẹp của con người hiện lên bình dị mà phi thường, là hiện thân của chủ nghĩa anh hùng cách mạng.

• Sự bình tĩnh, tự tin và lạc quan: Người dân Vĩnh Linh sống trong bom đạn nhưng không hề sợ hãi. Họ coi "sự sống nảy sinh từ cái chết" là một lẽ thường. Họ bình tĩnh sản xuất, chiến đấu, sinh hoạt. Tiếng hát, tiếng cười, những hoạt động văn nghệ vẫn vang lên, thể hiện một tinh thần lạc quan đáng khâm phục.
• Tình yêu quê hương và ý chí bám trụ: Họ gắn bó máu thịt với mảnh đất này. Dù địch bắn phá ác liệt, họ vẫn kiên cường bám đất, bám làng. Mỗi người dân là một chiến sĩ, mỗi làng xã là một pháo đài.
• Những hình ảnh tiêu biểu:
  • Bà mẹ già: Vẫn ung dung ngồi khâu vá dưới làn bom đạn, một hình ảnh biểu trưng cho sự kiên cường, bất khuất của người phụ nữ Việt Nam.
  • Cô dân quân: Vừa sản xuất vừa sẵn sàng chiến đấu, là hình ảnh của vẻ đẹp khỏe khoắn, gan dạ.
  • Những đứa trẻ: Được sinh ra và lớn lên trong tiếng bom, chúng vẫn hồn nhiên, trong sáng. Sự tồn tại của chúng là minh chứng cho sức sống mãnh liệt và tương lai của dân tộc.

III. Phân tích đặc sắc nghệ thuật

"Vĩ tuyến 17" là một minh chứng tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật độc đáo của Nguyễn Tuân sau cách mạng.

1. Thể loại bút ký và cái tôi của tác giả

Tác phẩm là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa ghi chép hiện thực (chất phóng sự) và biểu cảm, suy tưởng (chất tùy bút). Cái tôi của Nguyễn Tuân thể hiện rõ qua:

• Góc nhìn của một người nghệ sĩ: Ông không chỉ ghi nhận sự kiện mà còn khám phá vẻ đẹp, chất thơ trong hiện thực khốc liệt. Ví dụ, ông nhìn cuộc chiến trên bầu trời như một "trận đồ bát quái".
• Tình cảm nồng nàn: Từng câu chữ đều thấm đẫm tình yêu, niềm tự hào về đất nước, con người và sự căm phẫn đối với kẻ thù xâm lược.

2. Ngôn ngữ giàu có và vốn tri thức uyên bác

Nguyễn Tuân là bậc thầy về ngôn ngữ. Ông đã huy động một vốn từ vựng phong phú, chính xác và đầy sáng tạo từ nhiều lĩnh vực khác nhau:

• Lĩnh vực quân sự: pháo đài, tọa độ, tầm súng, hỏa lực...
• Lĩnh vực địa lý: kinh tuyến, vĩ tuyến, hải lưu, thềm lục địa...
• Lĩnh vực văn hóa, nghệ thuật: trận đồ bát quái, nét chạm tinh vi...

Ông tạo ra những câu văn dài, nhiều tầng bậc ý nghĩa, sử dụng các phép so sánh, liên tưởng độc đáo, bất ngờ, tạo nên một giọng văn riêng không thể trộn lẫn. Ví dụ, so sánh cuộc sống ở Vĩnh Linh với việc "chạm trổ vào kim loại", vừa tinh vi, vừa đòi hỏi sức lực phi thường.

3. Sự kết hợp giữa chất chính luận và chất trữ tình

• Chất chính luận: Thể hiện ở những bình luận sắc sảo, trực diện về tính chất phi nghĩa của cuộc chiến tranh xâm lược, khẳng định chân lý và sức mạnh chính nghĩa của dân tộc.
• Chất trữ tình: Thấm đượm trong những đoạn văn miêu tả cảnh vật (sông Bến Hải, lũy tre làng), miêu tả con người (bà mẹ, cô gái, em bé). Chất trữ tình làm cho bài ký trở nên mềm mại, sâu lắng và có sức lay động mạnh mẽ.

IV. Tổng kết giá trị nội dung và nghệ thuật

Để hệ thống lại kiến thức, chúng ta có thể tóm tắt trong bảng sau:

C. CÂU HỎI ÔN TẬP

1. Câu hỏi 1: Phân tích hình tượng cầu Hiền Lương và sông Bến Hải trong đoạn trích. Qua đó, làm rõ nỗi đau chia cắt và khát vọng thống nhất của dân tộc ta trong những năm kháng chiến chống Mỹ.

   Gợi ý trả lời: Cần phân tích các chi tiết miêu tả (cầu hai màu sơn, cuộc "đấu sơn", dòng sông nước mắt...) để làm nổi bật ý nghĩa biểu tượng của hai hình ảnh này. Nêu bật sự đối lập giữa cảnh vật thơ mộng và hiện thực chiến tranh tàn khốc. Liên hệ với bối cảnh lịch sử để thấy được tầm vóc của nỗi đau và khát vọng đó.

2. Câu hỏi 2: Vẻ đẹp của con người Vĩnh Linh nơi tuyến lửa được nhà văn Nguyễn Tuân khắc họa qua những chi tiết, hình ảnh nào? Em có suy nghĩ gì về vẻ đẹp đó?

   Gợi ý trả lời: Tìm và phân tích các hình ảnh tiêu biểu: bà mẹ già, cô dân quân, những em bé... Tập trung vào các phẩm chất: bình tĩnh, lạc quan, kiên cường bám đất, giàu tình yêu thương. Nêu cảm nhận cá nhân về chủ nghĩa anh hùng cách mạng và sức sống mãnh liệt của con người Việt Nam.

3. Câu hỏi 3: Hãy chỉ ra và phân tích những nét đặc sắc trong phong cách nghệ thuật của Nguyễn Tuân thể hiện qua đoạn trích "Vĩ tuyến 17".

   Gợi ý trả lời: Bám vào 3 đặc điểm chính: sự kết hợp chính luận - trữ tình; vốn ngôn ngữ và tri thức uyên bác; cái nhìn tài hoa, độc đáo. Với mỗi đặc điểm, cần tìm dẫn chứng cụ thể trong văn bản để minh họa và phân tích (ví dụ: một câu văn dài, một phép so sánh độc đáo, một bình luận sắc sảo...).

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Qua bài bút ký "Vĩ tuyến 17", Nguyễn Tuân không chỉ mang đến cho chúng ta một bức tranh chân thực về một thời kỳ lịch sử hào hùng mà đau thương của dân tộc, mà còn cho thấy một tài năng nghệ thuật bậc thầy. Tác phẩm là bản hùng ca về con người Việt Nam anh hùng, là tiếng nói lên án chiến tranh và đề cao khát vọng hòa bình, thống nhất. Hiểu được "Vĩ tuyến 17" là hiểu thêm về lịch sử đất nước, trân trọng hơn sự hy sinh của thế hệ cha anh và thêm tự hào về sức sống diệu kỳ của dân tộc. Hy vọng sau bài học này, các em sẽ có thêm động lực để tìm đọc nhiều hơn nữa các tác phẩm của nhà văn Nguyễn Tuân.