A. Mở đầu: Giới thiệu chung về vai trò của văn học
Chào các em học sinh lớp 12 thân mến! Trong chương trình Ngữ văn, viết bài văn nghị luận là một kỹ năng quan trọng, đặc biệt là các chủ đề gần gũi với đời sống. Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau tìm hiểu một đề tài rất thú vị và sâu sắc: “Vai trò của văn học đối với tuổi trẻ”. Văn học không chỉ là những trang sách trên giá, không chỉ là kiến thức để thi cử. Nó là người bạn tâm giao, là ngọn đuốc soi đường, là nguồn dinh dưỡng tinh thần quý giá cho thế hệ trẻ. Bài học này sẽ giúp các em hiểu rõ cách phân tích đề, xây dựng hệ thống luận điểm chặt chẽ và viết một bài văn hoàn chỉnh, thuyết phục về sức mạnh của văn học trong việc định hình nhân cách và lý tưởng của tuổi trẻ.
B. Nội dung chính: Hướng dẫn viết bài chi tiết
1. Tìm hiểu đề và xác định luận điểm
Để có một bài văn hay, bước đầu tiên và quan trọng nhất là phải hiểu đúng và hiểu sâu yêu cầu của đề bài.
a. Phân tích yêu cầu đề bài
- Yêu cầu về nội dung: Đề bài yêu cầu bàn luận về “vai trò” của văn học đối với đối tượng cụ thể là “tuổi trẻ”. Như vậy, các em cần tập trung làm sáng tỏ những tác động tích cực, những giá trị mà văn học mang lại cho người trẻ trong quá trình học tập, trưởng thành và hoàn thiện bản thân.
- Yêu cầu về hình thức: Viết một bài văn nghị luận. Các em cần sử dụng các thao tác lập luận như giải thích, phân tích, chứng minh, bình luận, bác bỏ để làm rõ vấn đề. Bài viết phải có bố cục ba phần rõ ràng, mạch lạc.
- Phạm vi tư liệu: Các em cần huy động kiến thức từ các tác phẩm văn học đã học và đọc thêm (cả văn học Việt Nam và nước ngoài), kết hợp với những trải nghiệm thực tế của bản thân và quan sát xã hội để bài viết thêm phong phú, thuyết phục.
b. Xây dựng hệ thống luận điểm chính
Từ việc phân tích đề, chúng ta có thể xác định các luận điểm cốt lõi sau:
- Luận điểm 1: Văn học bồi đắp tri thức, mở rộng tầm hiểu biết cho tuổi trẻ.
- Luận điểm 2: Văn học nuôi dưỡng tâm hồn, hình thành nhân cách tốt đẹp.
- Luận điểm 3: Văn học định hướng lí tưởng, khơi dậy khát vọng cống hiến.
- Luận điểm 4: Văn học là phương tiện giải trí lành mạnh, nâng cao năng lực thẩm mỹ.
2. Hướng dẫn lập dàn ý chi tiết
Dàn ý chi tiết giống như một tấm bản đồ, giúp bài viết của các em đi đúng hướng, không bị lạc đề hay trùng lặp ý.
a. Mở bài
Yêu cầu: Dẫn dắt vấn đề một cách tự nhiên, nêu rõ luận đề cần nghị luận (vai trò của văn học đối với tuổi trẻ).
- Cách 1 (Trực tiếp): Khẳng định trực tiếp rằng văn học có vai trò vô cùng quan trọng trong đời sống tinh thần và quá trình trưởng thành của thế hệ trẻ.
- Cách 2 (Gián tiếp): Bắt đầu từ một câu nói nổi tiếng về sách, về văn học (ví dụ: “Một cuốn sách hay cho ta một điều tốt, một người bạn tốt cho ta một điều hay”); hoặc từ thực trạng văn hóa đọc của giới trẻ hiện nay để dẫn vào vấn đề.
b. Thân bài
Đây là phần trọng tâm, nơi các em triển khai các luận điểm đã xác định.
Luận điểm 1: Văn học bồi đắp tri thức, mở rộng tầm hiểu biết cho tuổi trẻ
Văn học là cuốn bách khoa toàn thư về cuộc sống. Mỗi tác phẩm là một cánh cửa mở ra một thế giới mới.
- Giải thích: Văn học phản ánh hiện thực cuộc sống một cách sinh động. Qua các tác phẩm, tuổi trẻ có thể tiếp cận tri thức về lịch sử, địa lý, văn hóa, xã hội, và đặc biệt là sự phức tạp của thế giới nội tâm con người mà không cần trực tiếp trải qua.
- Chứng minh:
- Đọc “Tuyên ngôn Độc lập” của Hồ Chí Minh, ta hiểu về một giai đoạn lịch sử hào hùng của dân tộc.
- Đọc “Số đỏ” của Vũ Trọng Phụng, ta thấy bức tranh châm biếm sâu cay về xã hội Việt Nam những năm 1930.
- Đọc “Chiến tranh và Hòa bình” của Lev Tolstoy, ta được sống cùng nước Nga trong cuộc chiến chống Napoleon, hiểu về số phận con người trong biến động lịch sử.
- Đọc “Rừng xà nu” của Nguyễn Trung Thành, ta biết về cuộc sống và tinh thần chiến đấu của đồng bào Tây Nguyên anh hùng.
Luận điểm 2: Văn học nuôi dưỡng tâm hồn, hình thành nhân cách tốt đẹp
Nhà văn Nam Cao từng nói: “Văn chương không cần đến những người thợ khéo tay, làm theo một vài kiểu mẫu đưa cho. Văn chương chỉ dung nạp những người biết đào sâu, biết tìm tòi, khơi những nguồn chưa ai khơi, và sáng tạo những cái gì chưa có”. Chính sự đào sâu vào thế giới tâm hồn con người đã giúp văn học thực hiện chức năng giáo dục một cách thấm thía.
- Giải thích: Văn học dạy ta biết yêu, biết ghét đúng đắn. Nó gieo vào lòng ta hạt giống của lòng nhân ái, sự vị tha, lòng dũng cảm và sự trân trọng những giá trị tốt đẹp. Nó giúp ta biết đồng cảm với những số phận bất hạnh và căm ghét những điều xấu xa, độc ác.
- Chứng minh:
- Đọc “Truyện Kiều”, ta xót thương cho số phận người phụ nữ tài hoa bạc mệnh và cảm nhận sâu sắc giá trị của lòng nhân đạo.
- Đọc “Lão Hạc”, ta kính trọng nhân phẩm của người nông dân nghèo khổ nhưng trong sạch, giàu lòng tự trọng.
- Đọc “Chiếc thuyền ngoài xa”, ta học được cách nhìn cuộc sống đa chiều, sâu sắc, phát hiện ra vẻ đẹp ẩn sau cái vẻ ngoài xù xì, thô ráp.
- Những vần thơ của Xuân Quỳnh trong “Sóng” dạy ta biết rung động trước tình yêu mãnh liệt, thủy chung.
Luận điểm 3: Văn học định hướng lí tưởng, khơi dậy khát vọng cống hiến
Tuổi trẻ là lứa tuổi của ước mơ và hoài bão. Văn học chính là ngọn lửa thắp sáng và nuôi dưỡng những lí tưởng cao đẹp đó.
- Giải thích: Thông qua hình tượng những nhân vật anh hùng, những con người sống có lí tưởng, văn học truyền cho thế hệ trẻ niềm tin vào cuộc sống, khát vọng được cống hiến sức mình cho cộng đồng, cho đất nước.
- Chứng minh:
- Hình ảnh anh thanh niên trong “Lặng lẽ Sa Pa” của Nguyễn Thành Long là tấm gương về lẽ sống cống hiến thầm lặng, đẹp đẽ.
- Lí tưởng “Từ ấy trong tôi bừng nắng hạ / Mặt trời chân lí chói qua tim” của Tố Hữu đã truyền cảm hứng cho biết bao thế hệ thanh niên đi theo cách mạng.
- Hình ảnh Tnú trong “Rừng xà nu”, chị Út Tịch trong “Người mẹ cầm súng” là biểu tượng của chủ nghĩa anh hùng cách mạng, thôi thúc tuổi trẻ sống sao cho xứng đáng với sự hy sinh của cha anh.
Luận điểm 4: Mở rộng, phản đề
Để bài viết sâu sắc, cần nhìn nhận vấn đề từ nhiều phía.
- Phản đề: Trong thời đại số, nhiều bạn trẻ dường như xa rời văn học, mải mê với mạng xã hội, game online, các hình thức giải trí “nhanh”. Họ cho rằng văn học khô khan, xa rời thực tế.
- Bác bỏ và phân tích:
- Thừa nhận thực trạng trên là có thật. Tuy nhiên, đó không phải là lỗi của văn học mà do chúng ta chưa tìm được cách tiếp cận phù hợp.
- Các phương tiện nghe nhìn có thể mang lại sự giải trí tức thời, nhưng không thể thay thế được chiều sâu tư duy, sự lắng đọng và những giá trị nhân văn mà văn học mang lại. Đọc một tác phẩm văn học là quá trình đối thoại với tác giả, với nhân vật và với chính mình.
- Cần có những phương pháp mới để đưa văn học đến gần hơn với giới trẻ: chuyển thể tác phẩm thành phim, sân khấu hóa, tổ chức các cuộc thi sáng tác, review sách trên các nền tảng mạng xã hội...
c. Kết bài
Yêu cầu: Khẳng định lại vấn đề, tóm lược các giá trị chính và nêu lên suy nghĩ, hành động của bản thân.
- Tóm tắt lại những vai trò to lớn của văn học: là tri thức, là người thầy dạy làm người, là nguồn động lực và là niềm vui tinh thần.
- Khẳng định văn học là người bạn đồng hành không thể thiếu của tuổi trẻ trên hành trình khám phá thế giới và hoàn thiện bản thân.
- Nêu lên thông điệp, lời kêu gọi: Mỗi bạn trẻ hãy biết trân trọng và tìm đến với văn học như tìm đến một nguồn nước trong lành để tưới mát tâm hồn.
3. Bài văn tham khảo
Đề bài: Trình bày suy nghĩ của anh/chị về vai trò của văn học đối với tuổi trẻ.
Bài làm
M. Gorky từng viết: “Sách mở rộng ra trước mắt tôi những chân trời mới”. Thật vậy, giữa muôn vàn những giá trị tinh thần mà nhân loại đã tạo ra, văn học luôn chiếm một vị trí trang trọng, đặc biệt là trong tâm hồn thế hệ trẻ. Văn học không chỉ là những câu chữ được sắp đặt nghệ thuật, mà còn là người thầy uyên bác, người bạn tâm giao và là ngọn hải đăng soi đường, đóng một vai trò vô cùng quan trọng trong quá trình trưởng thành và định hình nhân cách của tuổi trẻ.
Trước hết, văn học là cuốn bách khoa toàn thư sống động, bồi đắp tri thức và mở rộng tầm hiểu biết cho người trẻ. Tuổi trẻ với sự tò mò và khát khao khám phá thế giới, không phải lúc nào cũng có thể “đi một ngày đàng, học một sàng khôn”. Văn học chính là phương tiện diệu kỳ giúp họ vượt qua giới hạn không gian và thời gian. Đọc “Tây du ký”, ta được phiêu lưu đến đất Phật xa xôi; đọc “Hoàng Lê nhất thống chí”, ta như được sống lại không khí hào hùng của trận chiến Ngọc Hồi - Đống Đa lịch sử. Qua những trang văn của Nguyễn Tuân, ta thấy được vẻ đẹp độc đáo của thiên nhiên và con người Việt Nam. Qua những tác phẩm của Victor Hugo, ta hiểu thêm về xã hội Pháp thế kỷ XIX. Văn học cung cấp cho tuổi trẻ tri thức về lịch sử, địa lý, văn hóa và cả những góc khuất sâu thẳm nhất trong tâm hồn con người, giúp họ có cái nhìn toàn diện và sâu sắc hơn về cuộc sống.
Quan trọng hơn, văn học là nguồn nước trong lành nuôi dưỡng tâm hồn, hình thành nên những nhân cách tốt đẹp. Chức năng giáo dục của văn học không nằm ở những lời rao giảng khô khan, mà thấm sâu qua từng số phận nhân vật, từng tình huống truyện. Khi khóc cười cùng nhân vật, tuổi trẻ học được cách yêu thương, đồng cảm. Ta xót xa cho một nàng Kiều tài hoa bạc mệnh, ta căm phẫn trước sự tàn ác của Mã Giám Sinh, Sở Khanh. Ta kính phục lòng tự trọng của Lão Hạc khi ông chọn cái chết để bảo toàn nhân phẩm. Ta day dứt với câu hỏi của người đàn bà hàng chài trong “Chiếc thuyền ngoài xa”: “Quý tòa tha cho nó... Đàn bà ở thuyền chúng tôi phải sống cho con chứ không thể sống cho mình”. Chính những rung động ấy đã gột rửa tâm hồn, giúp người trẻ biết phân biệt phải-trái, đúng-sai, biết trân trọng lòng nhân ái và sự tử tế.
Không chỉ vậy, văn học còn là ngọn đuốc sáng, định hướng lí tưởng và khơi dậy khát vọng cống hiến cho tuổi trẻ. Tuổi trẻ là lứa tuổi của những ước mơ và hoài bão. Giữa bộn bề cuộc sống, đôi khi người trẻ cảm thấy mất phương hướng. Khi đó, những hình tượng nhân vật cao đẹp trong văn học sẽ là nguồn động lực mạnh mẽ. Hình ảnh anh thanh niên trong “Lặng lẽ Sa Pa” với lẽ sống “Mình sinh ra là gì, mình đẻ ở đâu, mình vì ai mà làm việc?” đã trở thành tấm gương cho bao bạn trẻ về sự cống hiến thầm lặng. Những vần thơ sục sôi của Tố Hữu trong “Từ ấy”, tinh thần “quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh” của những chiến sĩ trong thơ Quang Dũng, Chính Hữu đã thắp lên ngọn lửa yêu nước, thôi thúc thế hệ trẻ sống có trách nhiệm hơn với cộng đồng và đất nước.
Tất nhiên, trong thời đại công nghệ số, sự lên ngôi của các phương tiện nghe nhìn đã khiến một bộ phận giới trẻ sao nhãng văn học. Họ cho rằng đọc sách là nhàm chán, tốn thời gian. Nhưng cần phải khẳng định rằng, không một hình thức giải trí nào có thể thay thế được chiều sâu tư duy và sự lắng đọng mà văn học mang lại. Xem một bộ phim, ta tiếp nhận thông tin một cách thụ động. Đọc một cuốn sách, ta phải vận dụng trí tưởng tượng, phải đối thoại với tác giả và tự chiêm nghiệm. Vấn đề không nằm ở bản thân văn học, mà ở cách chúng ta tiếp cận nó. Thay vì quay lưng, tuổi trẻ hãy chủ động tìm đến văn học, biến nó thành một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần.
Tóm lại, văn học có vai trò vô cùng to lớn đối với tuổi trẻ. Nó vừa là tri thức, vừa là tình cảm, vừa là lí tưởng. Như một dòng sông bồi đắp phù sa cho tâm hồn, văn học giúp thế hệ trẻ trở nên hiểu biết hơn, nhân ái hơn và sống có ý nghĩa hơn. Vì vậy, mỗi bạn trẻ hãy mở rộng tâm hồn mình để đón nhận những giá trị tuyệt vời mà văn học mang lại, để hành trang vào đời thêm vững vàng và phong phú.
C. Câu hỏi ôn tập và bài tập
Để củng cố kiến thức, các em hãy suy nghĩ và trả lời các câu hỏi sau:
-
Câu hỏi 1: Vì sao có thể nói văn học vừa là tấm gương phản chiếu cuộc sống, vừa là ngọn đèn soi đường cho tuổi trẻ?
Gợi ý trả lời: Phân tích hai chức năng chính: chức năng nhận thức (phản chiếu hiện thực) và chức năng giáo dục (định hướng lí tưởng, nhân cách). Lấy dẫn chứng từ các tác phẩm đã học để làm rõ.
-
Câu hỏi 2: Phân tích vai trò của một tác phẩm văn học (tự chọn) đã để lại ấn tượng sâu sắc nhất đối với việc hình thành suy nghĩ, tình cảm của bản thân em.
Gợi ý trả lời: Chọn một tác phẩm cụ thể (ví dụ: “Chí Phèo”, “Vợ chồng A Phủ”, “Đất nước”...). Nêu rõ tác phẩm đó đã giúp em hiểu thêm điều gì về cuộc sống, con người và khơi dậy trong em những tình cảm, suy nghĩ gì (lòng trắc ẩn, niềm tự hào dân tộc, khát vọng sống đẹp...).
-
Câu hỏi 3: Theo em, trong bối cảnh văn hóa nghe-nhìn phát triển mạnh mẽ như hiện nay, cần làm gì để lan tỏa tình yêu văn học trong giới trẻ?
Gợi ý trả lời: Đề xuất các giải pháp từ nhiều phía: nhà trường (đổi mới phương pháp dạy học), gia đình (xây dựng thói quen đọc sách), xã hội (tổ chức sự kiện, cuộc thi) và bản thân mỗi bạn trẻ (chủ động tìm đọc, chia sẻ cảm nhận trên mạng xã hội...).
D. Kết luận & Tóm tắt
Như vậy, chúng ta đã cùng nhau khám phá vai trò đa dạng và sâu sắc của văn học đối với tuổi trẻ. Văn học không chỉ bồi đắp kiến thức, mở mang trí tuệ mà còn là nguồn dinh dưỡng không thể thiếu để nuôi dưỡng một tâm hồn phong phú, một nhân cách cao đẹp và một lí tưởng sống đúng đắn. Nó vừa là người bạn chia sẻ niềm vui, nỗi buồn, vừa là người thầy dẫn lối cho chúng ta trên hành trình trưởng thành. Hy vọng rằng, sau bài học này, các em sẽ thêm yêu và trân trọng những giá trị mà văn học mang lại. Hãy chủ động tìm đến sách, coi việc đọc như một nhu cầu tự thân để làm giàu thêm thế giới tinh thần của chính mình.