Soạn bài Viết bài văn nghị luận phân tích tác phẩm - Ngữ văn - Lớp 9 - Chân trời sáng tạo

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 9! Kĩ năng viết bài văn nghị luận phân tích một tác phẩm văn học là một trong những yêu cầu quan trọng nhất của chương trình Ngữ văn THCS. Đây không chỉ là dạng bài thường xuyên xuất hiện trong các bài kiểm tra và kì thi quan trọng, mà còn là công cụ giúp các em khám phá sâu sắc hơn vẻ đẹp của ngôn từ, tư tưởng mà tác giả gửi gắm. Bài học hôm nay sẽ trang bị cho các em một quy trình chi tiết, từ việc chuẩn bị, viết bài cho đến chỉnh sửa, giúp các em tự tin chinh phục kiểu bài này. Sau bài học, các em sẽ nắm vững phương pháp để phân tích bất kì tác phẩm thơ hay truyện nào một cách logic, thuyết phục và giàu cảm xúc.

B. NỘI DUNG CHÍNH

1. Tìm hiểu chung về kiểu bài nghị luận phân tích tác phẩm văn học

1.1. Khái niệm và mục đích

Trước hết, chúng ta cần hiểu đúng bản chất của kiểu bài này. Nghị luận phân tích một tác phẩm văn học là gì?

Nghị luận phân tích một tác phẩm văn học là kiểu bài dùng lí lẽ và dẫn chứng để làm rõ những giá trị về nội dung và nghệ thuật của tác phẩm đó.

Mục đích của việc phân tích không phải là để kể lại câu chuyện hay chép lại bài thơ. Mục đích chính là làm sáng tỏ những điểm đặc sắc, cái hay, cái đẹp của tác phẩm, từ đó thuyết phục người đọc về những nhận định, đánh giá của mình. Các em cần trả lời các câu hỏi như: Tác phẩm nói về điều gì (nội dung)? Tác giả nói về điều đó bằng cách nào (nghệ thuật)? Sự kết hợp giữa nội dung và nghệ thuật tạo ra giá trị gì?

1.2. Yêu cầu đối với kiểu bài

Một bài văn phân tích tác phẩm văn học thành công cần đáp ứng các yêu cầu cơ bản sau:

• Về nội dung:
  • Luận điểm rõ ràng: Các ý kiến, nhận định về tác phẩm phải được trình bày mạch lạc, tập trung vào chủ đề của bài viết.
  • Lí lẽ thuyết phục: Phải giải thích được vì sao chi tiết, hình ảnh đó lại hay, lại đặc sắc.
  • Dẫn chứng chính xác: Mọi lí lẽ đều phải đi kèm dẫn chứng cụ thể từ tác phẩm (trích thơ, trích dẫn văn xuôi, chi tiết truyện...).
• Về hình thức:
  • Bố cục 3 phần: Mở bài, Thân bài, Kết bài rõ ràng, cân đối.
  • Diễn đạt trong sáng: Sử dụng từ ngữ chính xác, câu văn mạch lạc, giàu hình ảnh.
  • Liên kết chặt chẽ: Có sự chuyển ý mượt mà giữa các câu và các đoạn văn.

1.3. Phân biệt với các dạng bài khác

Các em cần phân biệt rõ giữa phân tích tác phẩm và một số dạng bài dễ nhầm lẫn:

• Phân tích nhân vật: Chỉ tập trung vào một hoặc một nhóm nhân vật, làm rõ phẩm chất, tính cách, số phận của họ. Đây là một phần nhỏ trong phân tích tác phẩm.
• Cảm nhận về tác phẩm: Thiên về bày tỏ cảm xúc, suy nghĩ chủ quan của người viết. Dạng bài này cho phép yếu tố cảm tính nhiều hơn, trong khi phân tích đòi hỏi tính khách quan và lí lẽ chặt chẽ hơn.

2. Hướng dẫn quy trình viết bài văn nghị luận phân tích tác phẩm

Để viết một bài văn hoàn chỉnh, chúng ta sẽ đi qua 3 bước lớn theo hướng dẫn trong sách giáo khoa trang 46-47.

Bước 1: Chuẩn bị trước khi viết

Đây là bước nền tảng, quyết định đến 50% sự thành công của bài viết. Sự chuẩn bị càng kĩ lưỡng, bài viết càng sâu sắc.

1. Xác định đề tài và yêu cầu của đề bài:

   Đọc kĩ đề bài, gạch chân dưới các từ khóa để xác định rõ: Tác phẩm cần phân tích là gì? Yêu cầu cụ thể của đề là gì (phân tích cả bài, một đoạn trích, hay một khía cạnh cụ thể)?

   Ví dụ: Đề bài: "Phân tích bài thơ Sang thu của Hữu Thỉnh."

   • Đối tượng: Bài thơ "Sang thu".
   • Yêu cầu: Phân tích toàn bộ bài thơ để làm rõ vẻ đẹp nội dung và nghệ thuật.
2. Đọc kĩ tác phẩm và tìm ý:

   Đọc lại tác phẩm nhiều lần. Lần đầu để cảm nhận chung, các lần sau đọc chậm để tìm ý. Các em có thể đặt các câu hỏi gợi ý:

   • Về nội dung: Tác phẩm viết về ai, về cái gì? Chủ đề tư tưởng là gì? Tác giả muốn gửi gắm thông điệp gì?
   • Về nghệ thuật: Tác giả đã sử dụng những biện pháp tu từ nào (ẩn dụ, nhân hóa, so sánh...)? Từ ngữ, hình ảnh nào đặc sắc? Nhịp điệu, thể thơ có gì độc đáo?

   Mẹo nhỏ: Kẻ một bảng gồm 2 cột "Nội dung" và "Nghệ thuật" để ghi lại các ý tìm được. Điều này giúp hệ thống hóa ý tưởng một cách trực quan.

3. Lập dàn ý chi tiết:

   Dàn ý là bộ khung xương của bài viết. Đừng bao giờ bỏ qua bước này! Một dàn ý chi tiết sẽ giúp bài viết của các em logic, không bị lặp ý hay sót ý.

   Cấu trúc dàn ý chung:

   A. Mở bài:

   • Giới thiệu vài nét về tác giả, tác phẩm.
   • Nêu vấn đề nghị luận (khái quát giá trị nội dung và nghệ thuật của tác phẩm).

   B. Thân bài:

   • Luận điểm 1: Phân tích giá trị nội dung/nghệ thuật ở phần đầu tác phẩm (khổ 1 bài thơ, phần đầu câu chuyện...).
     - Lí lẽ 1 + Dẫn chứng.
     - Lí lẽ 2 + Dẫn chứng.
   • Luận điểm 2: Phân tích giá trị nội dung/nghệ thuật ở phần giữa tác phẩm.
     - Lí lẽ 1 + Dẫn chứng.
     - Lí lẽ 2 + Dẫn chứng.
   • Luận điểm 3: Phân tích giá trị nội dung/nghệ thuật ở phần cuối tác phẩm.
     - Lí lẽ 1 + Dẫn chứng.
     - Lí lẽ 2 + Dẫn chứng.
   • Luận điểm tổng hợp (tùy chọn): Đánh giá chung về những thành công nghệ thuật nổi bật hoặc ý nghĩa tư tưởng sâu sắc nhất.

   C. Kết bài:

   • Khẳng định lại giá trị của tác phẩm.
   • Nêu cảm nghĩ, liên hệ của bản thân.

Bước 2: Viết bài

Dựa vào dàn ý chi tiết, các em bắt đầu viết thành một bài văn hoàn chỉnh.

1. Viết Mở bài:

   Mở bài cần ngắn gọn, hấp dẫn và nêu được vấn đề. Có hai cách viết phổ biến:

   • Mở bài trực tiếp: Giới thiệu thẳng vào tác giả, tác phẩm và vấn đề cần phân tích. Cách này an toàn, rõ ràng.
   • Mở bài gián tiếp: Dẫn dắt từ một chủ đề liên quan (mùa thu, tình yêu quê hương, thân phận người phụ nữ...) rồi mới giới thiệu vào tác phẩm. Cách này tạo sự lôi cuốn, thể hiện sự am hiểu sâu rộng của người viết.
2. Viết Thân bài:

   Đây là phần trọng tâm, thể hiện toàn bộ khả năng cảm thụ và phân tích của các em. Hãy bám sát dàn ý đã lập.

   • Triển khai từng luận điểm thành một đoạn văn: Mỗi đoạn văn nên có một câu chủ đề (thường ở đầu đoạn) để nêu bật luận điểm. Các câu sau đó tập trung làm rõ luận điểm bằng lí lẽ và dẫn chứng.
   • Phân tích, không diễn xuôi: Tránh sa đà vào việc kể lại nội dung. Thay vào đó, hãy tập trung trả lời câu hỏi "tại sao?" và "như thế nào?". Ví dụ, thay vì viết "Tác giả dùng từ láy chùng chình", hãy viết "Bằng từ láy gợi hình chùng chình, Hữu Thỉnh đã nhân hóa làn sương, khiến nó như có tâm trạng, đang cố tình đi chậm lại, lưu luyến mùa hạ, tạo nên một khoảnh khắc giao mùa thật tinh tế."
   • Sử dụng từ ngữ liên kết: Dùng các từ như "Thật vậy", "Không chỉ vậy", "Tiếp nối mạch cảm xúc đó", "Bên cạnh đó"... để các đoạn văn được nối kết mượt mà.
3. Viết Kết bài:

   Kết bài có nhiệm vụ khép lại bài viết, tạo dư âm trong lòng người đọc.

   • Tóm lược, khẳng định lại những giá trị đặc sắc nhất về nội dung và nghệ thuật của tác phẩm.
   • Nêu lên sức sống của tác phẩm hoặc những suy ngẫm, liên hệ mà tác phẩm gợi ra cho bản thân.

Bước 3: Chỉnh sửa và hoàn thiện

Đây là bước cuối cùng nhưng không kém phần quan trọng. Đừng nộp bài ngay sau khi viết xong. Hãy dành vài phút để đọc lại và chỉnh sửa.

1. Đọc và rà soát lỗi: Kiểm tra lỗi chính tả, dùng từ, ngữ pháp. Một bài viết sạch sẽ, không lỗi sai luôn tạo thiện cảm cho người đọc.
2. Kiểm tra bố cục và logic: Các luận điểm đã rõ ràng chưa? Các đoạn văn đã liên kết với nhau một cách hợp lí chưa? Mở bài và Kết bài đã tương ứng với nhau chưa?
3. Trau chuốt diễn đạt: Tìm và thay thế những từ ngữ lặp lại, những câu văn còn lủng củng để bài viết trôi chảy, hấp dẫn hơn.

3. Phân tích bài viết tham khảo (Sách giáo khoa trang 47)

Bây giờ, chúng ta cùng áp dụng những kiến thức trên để phân tích bài viết tham khảo trong sách giáo khoa về bài thơ "Sang thu".

3.1. Phân tích cấu trúc và luận điểm

• Mở bài: Đoạn đầu tiên giới thiệu về nhà thơ Hữu Thỉnh và bài thơ "Sang thu", đồng thời nêu nhận định khái quát: bài thơ là "những cảm nhận tinh tế về sự chuyển mình của đất trời từ cuối hạ sang đầu thu". Đây là một mở bài trực tiếp, rõ ràng.
• Thân bài: Người viết đã triển khai các luận điểm theo trình tự của bài thơ.
  • Luận điểm 1 (tương ứng khổ 1): Cảm nhận về những tín hiệu giao mùa đầu tiên (hương ổi, gió se, sương chùng chình). Người viết đã phân tích rất kĩ các hình ảnh, từ ngữ đặc sắc.
  • Luận điểm 2 (tương ứng khổ 2): Cảm nhận về sự thay đổi của không gian, cảnh vật khi thu đã rõ nét hơn (sông, chim, mây).
  • Luận điểm 3 (tương ứng khổ 3): Những suy ngẫm, chiêm nghiệm của nhà thơ về con người và cuộc đời qua hình ảnh đất trời sang thu.
• Kết bài: Đoạn cuối cùng khẳng định lại thành công của bài thơ về cả nội dung và nghệ thuật, nhấn mạnh sức hấp dẫn của nó đối với người đọc.

3.2. Học hỏi cách triển khai lí lẽ và dẫn chứng

Hãy chú ý cách người viết kết hợp giữa lí lẽ và dẫn chứng. Ví dụ, khi phân tích câu "Sông được lúc dềnh dàng", người viết không chỉ trích dẫn mà còn giải thích: "Dòng sông không còn cuồn cuộn, hối hả như trong những ngày hè mưa lũ mà trôi một cách chậm rãi, thanh thản". Đây chính là thao tác phân tích. Người viết đã làm rõ cái hay của từ "dềnh dàng" bằng cách so sánh với trạng thái của dòng sông mùa hạ.

3.3. Ghi nhận các từ ngữ, cách diễn đạt hay

Bài viết tham khảo sử dụng nhiều từ ngữ, cách diễn đạt giàu hình ảnh và tính biểu cảm mà các em có thể học hỏi, ví dụ: "những rung cảm tinh tế", "bức thông điệp của mùa thu", "bức tranh thu mang nét đặc trưng của đồng bằng Bắc Bộ", "những chiêm nghiệm sâu sắc"... Việc sử dụng những cụm từ này giúp bài văn nghị luận bớt khô khan và trở nên hấp dẫn hơn.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Dưới đây là một số đề bài để các em luyện tập. Hãy áp dụng quy trình 3 bước đã học để hoàn thành nhé!

1. Đề 1: Phân tích đoạn trích "Kiều ở lầu Ngưng Bích" (trích Truyện Kiều - Nguyễn Du).

   Hướng dẫn: Tập trung làm rõ tâm trạng cô đơn, buồn tủi và nỗi nhớ thương của Kiều. Chú ý phân tích nghệ thuật tả cảnh ngụ tình đặc sắc qua 8 câu thơ cuối.

2. Đề 2: Phân tích vẻ đẹp của nhân vật anh thanh niên trong truyện ngắn "Lặng lẽ Sa Pa" của Nguyễn Thành Long.

   Hướng dẫn: Đây là dạng bài phân tích nhân vật. Cần làm nổi bật các phẩm chất của anh thanh niên: yêu nghề, có tinh thần trách nhiệm cao, khiêm tốn, sống có lí tưởng và cởi mở, chân thành với mọi người. Dẫn chứng phải lấy từ hành động, lời nói và suy nghĩ của nhân vật.

3. Đề 3: Phân tích bài thơ "Đồng chí" của Chính Hữu.

   Hướng dẫn: Bài phân tích cần làm rõ những cơ sở hình thành tình đồng chí (chung cảnh ngộ, chung lí tưởng) và những biểu hiện cao đẹp của tình đồng chí (sự thấu hiểu, chia sẻ, cùng nhau vượt qua gian khó). Chú ý phân tích hình ảnh "đầu súng trăng treo" – một biểu tượng đẹp của tình đồng chí.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu toàn bộ quy trình để viết một bài văn nghị luận phân tích tác phẩm văn học. Các em hãy ghi nhớ 3 bước cốt lõi: Chuẩn bị kĩ lưỡng - Viết bài mạch lạc - Chỉnh sửa cẩn thận. Phân tích văn học không phải là một công việc khô khan, mà là một hành trình khám phá đầy thú vị. Mỗi lần phân tích là một lần chúng ta được trò chuyện sâu hơn với tác giả, được sống cùng những cảm xúc của nhân vật. Hãy chăm chỉ luyện tập, đọc nhiều và viết nhiều, chắc chắn kĩ năng của các em sẽ ngày càng tiến bộ. Chúc các em thành công!