Soạn bài Viết bài văn nghị luận phân tích tác phẩm - Ngữ văn - Lớp 9 - Chân trời sáng tạo

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 9 thân mến! Viết bài văn nghị luận phân tích một tác phẩm văn học là một trong những kỹ năng quan trọng nhất trong chương trình Ngữ văn THCS. Đây không chỉ là dạng bài thường xuyên xuất hiện trong các bài kiểm tra và kỳ thi quan trọng, mà còn là công cụ giúp các em rèn luyện tư duy phản biện, khả năng cảm thụ sâu sắc vẻ đẹp của ngôn từ và những giá trị nhân văn trong tác phẩm. Bài học hôm nay sẽ trang bị cho các em một cách hệ thống, từ khái niệm cơ bản đến quy trình chi tiết và những bí quyết để chinh phục dạng bài này. Sau khi học xong, các em sẽ tự tin xác định yêu cầu đề, lập dàn ý logic, triển khai luận điểm sắc bén và hoàn thiện một bài văn phân tích hoàn chỉnh, có chiều sâu.

B. NỘI DUNG CHÍNH

1. Tìm hiểu yêu cầu của kiểu bài nghị luận phân tích một tác phẩm văn học

Trước khi bắt tay vào viết, chúng ta cần hiểu rõ bản chất và yêu cầu của dạng bài này. Đây là nền tảng vững chắc để các em không bị lạc đề và biết cách triển khai bài viết một cách hiệu quả.

1.1. Khái niệm và mục đích

Bài văn nghị luận phân tích một tác phẩm văn học là kiểu bài dùng lí lẽ và dẫn chứng để làm rõ những giá trị về nội dung và nghệ thuật của tác phẩm đó (có thể là một bài thơ, một truyện ngắn, một vở kịch...).

Mục đích của bài viết không phải là kể lại câu chuyện hay diễn xuôi lại bài thơ. Mục đích chính là thuyết phục người đọc về một nhận định, một đánh giá của em về tác phẩm. Em cần chỉ ra tác phẩm hay ở đâu, đặc sắc chỗ nào, ý nghĩa ra sao và chứng minh điều đó bằng chính những chi tiết, hình ảnh, ngôn từ trong văn bản.

1.2. Yêu cầu chung đối với kiểu bài

Một bài văn phân tích chất lượng cần đáp ứng các yêu cầu sau:

• Về nội dung:
  • Luận điểm rõ ràng: Phải xác định được các ý chính, các khía cạnh nổi bật của tác phẩm để phân tích.
  • Lí lẽ thuyết phục: Các lập luận phải logic, chặt chẽ, làm sáng tỏ cho luận điểm.
  • Dẫn chứng chính xác: Dẫn chứng phải được trích từ tác phẩm, cụ thể và tiêu biểu để minh họa cho lí lẽ.
  • Thể hiện quan điểm riêng: Bài viết cần cho thấy sự cảm thụ, suy nghĩ và đánh giá của cá nhân người viết, nhưng phải dựa trên cơ sở của tác phẩm.
• Về hình thức:
  • Bố cục 3 phần: Mở bài, Thân bài, Kết bài rõ ràng, cân đối.
  • Diễn đạt mạch lạc: Câu văn trong sáng, đúng ngữ pháp, sử dụng từ ngữ phù hợp với văn phong nghị luận.
  • Liên kết chặt chẽ: Các đoạn văn, các phần phải được kết nối với nhau một cách tự nhiên bằng các phương tiện liên kết.

1.3. Phân biệt với các kiểu bài dễ nhầm lẫn

Để làm tốt dạng bài này, các em cần phân biệt nó với một số kiểu bài khác:

2. Hướng dẫn quy trình 3 bước viết bài văn nghị luận phân tích tác phẩm

Để viết một bài văn hoàn chỉnh, các em hãy tuân thủ theo quy trình 3 bước sau đây. Việc này giúp các em tiết kiệm thời gian, tránh sai sót và đảm bảo bài viết có chất lượng tốt nhất.

Bước 1: Chuẩn bị trước khi viết

Đây là bước nền tảng, quyết định đến 50% sự thành công của bài viết. "Nghĩ kĩ trước khi viết" luôn là lời khuyên vàng.

a. Phân tích đề và xác định yêu cầu

Đọc kỹ đề bài, gạch chân dưới các từ khóa để xác định:

• Đối tượng phân tích: Tác phẩm nào? (truyện, thơ, kịch...).
• Phạm vi phân tích: Toàn bộ tác phẩm hay chỉ một khía cạnh, một đoạn trích, một nhân vật?
• Yêu cầu/Định hướng của đề: Đề bài có gợi ý hướng phân tích không? (Ví dụ: "Phân tích vẻ đẹp của người lính trong bài thơ Đồng chí" khác với "Phân tích bài thơ Đồng chí").

b. Tìm ý và thu thập dẫn chứng

Sau khi hiểu đề, hãy quay lại với tác phẩm. Đọc lại tác phẩm một cách kĩ lưỡng và trả lời các câu hỏi sau để tìm ý:

• Về nội dung: Tác phẩm đề cập đến vấn đề gì? Thể hiện tư tưởng, tình cảm gì? Gửi gắm thông điệp gì?
• Về nghệ thuật: Tác giả đã sử dụng những biện pháp nghệ thuật đặc sắc nào? (ẩn dụ, so sánh, nhân hóa, từ ngữ, hình ảnh, nhịp điệu, cốt truyện, tình huống...). Tác dụng của chúng là gì?
• Về tác giả và hoàn cảnh sáng tác: Những thông tin này có giúp hiểu sâu hơn về tác phẩm không?

Trong quá trình tìm ý, hãy ghi chép lại các dẫn chứng (câu thơ, câu văn, chi tiết...) tiêu biểu đi kèm với mỗi ý.

c. Lập dàn ý chi tiết

Dàn ý là "bộ xương" của bài viết. Một dàn ý chi tiết sẽ giúp bài văn của em mạch lạc, không bỏ sót ý và cân đối.

DÀN Ý THAM KHẢO

1. Mở bài:
   • Giới thiệu khái quát về tác giả, tác phẩm.
   • Nêu vấn đề nghị luận (khía cạnh nội dung, nghệ thuật nổi bật nhất sẽ được phân tích).
   • Trích dẫn (nếu là phân tích thơ/đoạn trích) hoặc nêu nhận định tổng quát.
2. Thân bài: (Chia thành nhiều đoạn văn, mỗi đoạn triển khai một luận điểm)
   • Luận điểm 1: (Ví dụ: Phân tích giá trị nội dung 1)
     • Câu mở đầu nêu luận điểm.
     • Lí lẽ: Dùng các câu văn để giải thích, bình luận về luận điểm.
     • Dẫn chứng: Trích dẫn câu thơ, chi tiết trong truyện để chứng minh.
     • Tiểu kết: Chốt lại ý của đoạn.
   • Luận điểm 2: (Ví dụ: Phân tích giá trị nội dung 2) - Cấu trúc tương tự.
   • Luận điểm 3: (Ví dụ: Phân tích đặc sắc nghệ thuật) - Cấu trúc tương tự.
     • Phân tích tác dụng của các biện pháp nghệ thuật trong việc thể hiện nội dung.
   • Đánh giá chung: Có thể có một đoạn ngắn khái quát lại sự thành công của tác phẩm về cả nội dung và nghệ thuật.
3. Kết bài:
   • Khẳng định lại giá trị nổi bật của tác phẩm.
   • Nêu suy nghĩ, cảm nhận của bản thân hoặc liên hệ, mở rộng vấn đề.

Bước 2: Viết bài

Dựa vào dàn ý chi tiết, các em bắt đầu viết thành một bài văn hoàn chỉnh.

a. Viết Mở bài

Mở bài cần ngắn gọn (3-5 câu), đầy đủ thông tin và hấp dẫn. Có nhiều cách mở bài:

• Mở bài trực tiếp: Giới thiệu thẳng vào tác giả, tác phẩm và vấn đề cần nghị luận. Cách này an toàn, phù hợp với mọi đối tượng.
• Mở bài gián tiếp: Dẫn dắt từ một vấn đề chung (đề tài, thể loại...) rồi mới giới thiệu vào tác phẩm. Cách này tạo sự tự nhiên, lôi cuốn.
• Mở bài so sánh: Đối chiếu với một tác phẩm khác cùng đề tài để làm nổi bật đối tượng phân tích.

b. Viết Thân bài

Đây là phần trọng tâm, chiếm phần lớn dung lượng bài viết. Hãy nhớ:

• Mỗi đoạn văn một luận điểm: Đảm bảo mỗi đoạn văn tập trung làm rõ một ý chính. Câu chủ đề thường đứng ở đầu đoạn.
• Kết hợp nhuần nhuyễn Lí lẽ và Dẫn chứng: Sau khi nêu lí lẽ, phải có dẫn chứng đi kèm ngay để minh họa. Tránh tình trạng chỉ nêu lí lẽ suông hoặc liệt kê một loạt dẫn chứng mà không phân tích.
• Sử dụng từ ngữ liên kết: Dùng các từ như "Thật vậy", "Bên cạnh đó", "Không chỉ vậy, mà còn", "Tóm lại"... để các đoạn văn nối kết với nhau một cách logic.

c. Viết Kết bài

Kết bài có nhiệm vụ "đóng" lại bài viết, tạo dư âm trong lòng người đọc. Kết bài cần:

• Tóm lược, khẳng định lại vấn đề đã phân tích ở Thân bài.
• Bày tỏ cảm xúc, suy nghĩ hoặc liên hệ đến cuộc sống, bản thân để tăng sức nặng cho bài viết.

Bước 3: Chỉnh sửa và hoàn thiện

Đừng vội nộp bài ngay sau khi viết xong. Hãy dành 5-10 phút để đọc lại và chỉnh sửa.

• Đọc và sửa lỗi: Rà soát lỗi chính tả, dùng từ, ngữ pháp.
• Kiểm tra bố cục: Các phần Mở - Thân - Kết đã cân đối chưa? Các luận điểm đã được sắp xếp hợp lí chưa?
• Kiểm tra sự liên kết: Bài viết đã trôi chảy, mạch lạc chưa?

3. Phân tích bài viết tham khảo trong Sách giáo khoa (trang 143-144)

Sách giáo khoa cung cấp một bài viết mẫu phân tích truyện ngắn "Lặng lẽ Sa Pa". Chúng ta hãy cùng phân tích để học hỏi.

3.1. Đề bài và yêu cầu

Đề bài: Viết bài văn phân tích truyện ngắn Lặng lẽ Sa Pa của Nguyễn Thành Long.

• Đối tượng: Truyện ngắn "Lặng lẽ Sa Pa".
• Phạm vi: Toàn bộ tác phẩm.
• Yêu cầu: Phân tích để làm rõ những giá trị nội dung (vẻ đẹp con người lao động) và nghệ thuật (tình huống truyện, nghệ thuật xây dựng nhân vật...).

3.2. Phân tích cấu trúc bài viết mẫu

a. Mở bài

Tác giả bài viết đã giới thiệu về đề tài người lao động trong văn học, sau đó dẫn vào Nguyễn Thành Long và truyện ngắn "Lặng lẽ Sa Pa", từ đó nêu bật vấn đề trọng tâm là vẻ đẹp của những con người lao động thầm lặng.

b. Thân bài

Bài viết triển khai các luận điểm rất rõ ràng:

• Luận điểm 1: Phân tích vẻ đẹp của nhân vật anh thanh niên - nhân vật chính. Bài viết đi sâu vào các phẩm chất: yêu nghề, có trách nhiệm, khiêm tốn, cởi mở, hiếu khách... Mỗi phẩm chất đều được chứng minh bằng các chi tiết, lời nói, hành động cụ thể của nhân vật.
• Luận điểm 2: Phân tích vẻ đẹp của các nhân vật khác (ông kĩ sư vườn rau, anh cán bộ nghiên cứu sét). Điều này cho thấy vẻ đẹp của người lao động không phải là cá biệt mà mang tính phổ biến.
• Luận điểm 3: Phân tích các đặc sắc nghệ thuật của truyện. Tác giả chỉ ra sự thành công trong việc xây dựng tình huống truyện tự nhiên, nghệ thuật miêu tả nhân vật (qua hành động, lời nói), chất thơ trong tác phẩm.

c. Kết bài

Đoạn kết khẳng định lại giá trị của tác phẩm, ca ngợi vẻ đẹp con người lao động và tài năng của nhà văn Nguyễn Thành Long, tạo ra một sự tổng kết trọn vẹn.

3.3. Bài học kinh nghiệm từ bài viết tham khảo

• Cấu trúc rõ ràng: Các luận điểm được tách bạch, logic.
• Bám sát tác phẩm: Mọi lí lẽ đều được chứng minh bằng dẫn chứng cụ thể.
• Kết hợp nội dung và nghệ thuật: Phân tích toàn diện, không bỏ sót khía cạnh nào.
• Lời văn trong sáng, giàu cảm xúc chừng mực: Thể hiện được sự cảm thụ của người viết nhưng vẫn giữ được tính khách quan của văn nghị luận.

4. Một số lưu ý và bí quyết để viết bài văn phân tích hay

4.1. Tránh các lỗi thường gặp

• Kể lại tác phẩm: Đây là lỗi phổ biến nhất. Hãy nhớ nhiệm vụ của em là phân tích, không phải là kể chuyện.
• Phân tích chung chung, sáo rỗng: Tránh dùng những câu nhận xét mơ hồ như "câu thơ rất hay", "hình ảnh rất đẹp" mà không chỉ ra nó hay, đẹp ở chỗ nào.
• Thiếu cân đối: Bài viết quá tập trung vào một khía cạnh mà bỏ qua các khía cạnh khác. Ví dụ, chỉ phân tích nội dung mà quên nghệ thuật.
• Lạc đề: Không hiểu đúng yêu cầu của đề bài.

4.2. Nâng cao chất lượng bài viết

• Đặt nhan đề cho bài viết (nếu đề bài cho phép): Một nhan đề hay sẽ tạo ấn tượng tốt ban đầu.
• Sử dụng từ ngữ phân tích chuyên nghiệp: Thay vì nói "tác giả dùng", hãy thử "bằng bút pháp...", "với thủ pháp nghệ thuật...", "hình ảnh thơ gợi ra...".
• Mở rộng liên hệ: Liên hệ với các tác phẩm cùng đề tài, cùng tác giả hoặc liên hệ với thực tế cuộc sống để bài viết có chiều sâu và thể hiện tầm hiểu biết của em.

C. BÀI TẬP THỰC HÀNH

Hãy chọn một trong các đề bài sau và lập dàn ý chi tiết, sau đó tập viết thành một bài văn hoàn chỉnh.

1. Đề 1: Phân tích bài thơ "Đồng chí" của Chính Hữu để làm nổi bật vẻ đẹp của tình đồng chí, đồng đội trong những năm kháng chiến chống Pháp.
2. Đề 2: Phân tích diễn biến tâm trạng của nhân vật ông Hai trong truyện ngắn "Làng" của Kim Lân khi nghe tin làng Chợ Dầu theo giặc.
3. Đề 3: Phân tích vẻ đẹp và số phận bi kịch của người phụ nữ qua nhân vật Vũ Nương trong "Chuyện người con gái Nam Xương" của Nguyễn Dữ.

Gợi ý hướng dẫn:

• Với Đề 1: Cần tập trung vào các cơ sở hình thành tình đồng chí (cùng cảnh ngộ, cùng lí tưởng) và những biểu hiện cao đẹp của tình cảm đó (chia sẻ gian khổ, sát cánh chiến đấu). Chú ý phân tích các chi tiết, hình ảnh nghệ thuật đặc sắc.
• Với Đề 2: Cần bám sát các cung bậc cảm xúc của ông Hai: từ sững sờ, đau đớn, tủi nhục đến lúc đấu tranh nội tâm và cuối cùng là sự khẳng định tình yêu làng, yêu nước. Chú ý nghệ thuật miêu tả tâm lí nhân vật.
• Với Đề 3: Cần làm rõ các phẩm chất tốt đẹp của Vũ Nương (thùy mị, nết na, hiếu thảo, thủy chung) và nguyên nhân dẫn đến cái chết oan khuất của nàng (chế độ nam quyền, chiến tranh phi nghĩa, sự cả tin của Trương Sinh).

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Như vậy, viết một bài văn nghị luận phân tích tác phẩm văn học là một quá trình đòi hỏi sự kết hợp giữa kiến thức vững chắc, kĩ năng lập luận và khả năng cảm thụ tinh tế. Chìa khóa thành công nằm ở việc tuân thủ quy trình ba bước: Chuẩn bị kĩ lưỡng - Viết bài mạch lạc - Chỉnh sửa cẩn thận. Hãy luôn nhớ rằng, mục tiêu của các em là dùng lí lẽ và dẫn chứng để làm sáng tỏ một giá trị của tác phẩm, thuyết phục người đọc bằng những phân tích sâu sắc của riêng mình. Đừng ngại luyện tập thường xuyên, bởi "văn ôn võ luyện", chỉ có thực hành nhiều mới giúp các em thành thạo và tự tin hơn. Chúc các em thành công!