A. PHẦN MỞ ĐẦU
Chào các em học sinh lớp 10 thân mến! Học kì 2 sắp kết thúc, đây là thời điểm quan trọng để chúng ta cùng nhau hệ thống lại những kiến thức và kĩ năng đã học, đặc biệt là kĩ năng Viết. Bài học hôm nay sẽ cùng các em ôn tập và tự đánh giá phần Viết ở trang 117, sách Ngữ văn 10, bộ Cánh diều. Đây không chỉ là một bài ôn tập thông thường mà còn là cơ hội để các em củng cố vững chắc hai dạng bài luận trọng tâm: bài luận thuyết phục người khác từ bỏ một thói quen/quan niệm và bài luận phân tích, đánh giá một tác phẩm truyện. Việc nắm vững cách làm hai dạng bài này sẽ giúp các em tự tin hơn trong bài kiểm tra cuối kì và xa hơn là hình thành tư duy phản biện, khả năng diễn đạt sắc bén trong cuộc sống. Hãy cùng bắt đầu nhé!
B. NỘI DUNG CHÍNH
I. Tổng quan về kĩ năng viết bài luận nghị luận
Trước khi đi vào hai đề bài cụ thể, chúng ta hãy cùng nhau nhắc lại những kiến thức nền tảng về văn nghị luận nhé. Đây là kiểu bài các em sẽ gặp rất thường xuyên trong chương trình Ngữ văn THPT.
1. Khái niệm và vai trò của bài luận nghị luận
Bài luận nghị luận là một dạng văn bản dùng lí lẽ, dẫn chứng và lập luận chặt chẽ để trình bày, làm sáng tỏ, hoặc thuyết phục người đọc/người nghe về một quan điểm, tư tưởng nào đó. Mục tiêu của nó không chỉ là cung cấp thông tin mà là tạo ra sự đồng thuận, thay đổi nhận thức hoặc hành động.
- Trong học tập: Giúp các em rèn luyện tư duy logic, khả năng phân tích, tổng hợp và trình bày vấn đề một cách mạch lạc, thuyết phục.
- Trong đời sống: Kĩ năng viết nghị luận giúp các em tự tin bày tỏ quan điểm cá nhân, tham gia tranh luận, và thuyết phục người khác trong nhiều tình huống giao tiếp.
2. Các dạng bài luận nghị luận đã học trong học kì 2
Trong học kì 2 lớp 10, các em đã được làm quen với hai dạng bài chính:
- Nghị luận xã hội: Bàn luận về một tư tưởng, đạo lí hoặc một hiện tượng đời sống. Đề bài hôm nay (Đề 1) thuộc dạng này.
- Nghị luận văn học: Phân tích, đánh giá, cảm nhận về một tác phẩm văn học (truyện, thơ,...). Đề bài hôm nay (Đề 2) thuộc dạng này.
II. Hướng dẫn chi tiết Đề 1: Viết bài luận thuyết phục người khác từ bỏ một thói quen hay một quan niệm
Đây là một dạng bài nghị luận xã hội rất thực tế, đòi hỏi các em không chỉ có kiến thức xã hội mà còn cần kĩ năng thuyết phục cao.
1. Phân tích đề bài
- Yêu cầu cốt lõi: Thuyết phục. Mục tiêu cuối cùng là làm cho người đọc thay đổi suy nghĩ và hành động. Do đó, lí lẽ phải sắc bén, dẫn chứng phải xác thực, giọng văn phải chân thành và có sức lay động.
- Đối tượng tác động: "Người khác". Các em có thể xác định một đối tượng cụ thể (bạn bè, người thân) hoặc hướng đến một cộng đồng rộng lớn hơn.
- Nội dung cần giải quyết: Một thói quen (hành động lặp đi lặp lại, thường là tiêu cực như: lười biếng, trì hoãn, vứt rác bừa bãi) hoặc một quan niệm (cách suy nghĩ, nhìn nhận sai lệch như: trọng nam khinh nữ, "học tài thi phận", quá coi trọng vật chất).
2. Các bước thực hiện
Bước 1: Chuẩn bị trước khi viết
Đây là bước vô cùng quan trọng. Các em cần lựa chọn một chủ đề mình thực sự am hiểu và tâm huyết.
Gợi ý một số chủ đề:
- Thói quen: Thức khuya, lạm dụng mạng xã hội, trì hoãn công việc ("nước đến chân mới nhảy"), nói chuyện riêng trong giờ học, ăn uống không lành mạnh.
- Quan niệm: "Học vẹt để thi", "Ngoại hình là tất cả", "Chỉ cần học giỏi các môn tự nhiên", quan niệm sai lầm về thành công (chỉ là tiền bạc, địa vị).
Sau khi chọn được chủ đề, hãy thu thập thông tin, số liệu, câu chuyện thực tế để làm dẫn chứng.
Bước 2: Tìm ý và lập dàn ý chi tiết
Dàn ý là khung xương của bài viết. Một dàn ý tốt sẽ giúp bài văn của em mạch lạc, không lan man.
- Mở bài (Khoảng 10% dung lượng):
- Dẫn dắt, giới thiệu về thói quen/quan niệm cần bàn luận.
- Nêu trực tiếp quan điểm: Đây là một thói quen/quan niệm sai lầm, cần phải thay đổi/từ bỏ.
- Thân bài (Khoảng 80% dung lượng): Sắp xếp các luận điểm một cách logic.
- Luận điểm 1: Giải thích và nêu biểu hiện. Thói quen/quan niệm đó là gì? Nó biểu hiện như thế nào trong cuộc sống hàng ngày? (Giúp người đọc nhận diện vấn đề).
- Luận điểm 2: Phân tích tác hại (Phần quan trọng nhất).
- Đối với bản thân người có thói quen/quan niệm đó (sức khỏe, kết quả học tập, sự nghiệp, các mối quan hệ).
- Đối với những người xung quanh (gia đình, bạn bè).
- Đối với xã hội (nếu có).
- Lưu ý: Mỗi tác hại nên đi kèm với dẫn chứng cụ thể, sống động.
- Luận điểm 3: Chỉ ra nguyên nhân. Tại sao người ta lại có thói quen/quan niệm đó? (Nguyên nhân chủ quan từ bản thân, nguyên nhân khách quan từ môi trường, xã hội). Phân tích nguyên nhân giúp giải pháp đưa ra thuyết phục hơn.
- Luận điểm 4: Đề xuất giải pháp. Cần làm gì để từ bỏ thói quen/thay đổi quan niệm này? (Đưa ra các giải pháp cụ thể, khả thi, bắt đầu từ nhận thức đến hành động).
- Kết bài (Khoảng 10% dung lượng):
- Khẳng định lại sự cần thiết của việc từ bỏ thói quen/quan niệm.
- Gửi gắm thông điệp, lời kêu gọi hành động.
Bước 3: Viết bài
Dựa vào dàn ý đã lập, các em tiến hành viết thành một bài văn hoàn chỉnh. Hãy chú ý:
- Sử dụng ngôn từ giàu sức thuyết phục, kết hợp giữa lí lẽ và tình cảm.
- Dùng các câu hỏi tu từ, các cấu trúc câu so sánh, tương phản để tăng hiệu quả biểu đạt.
- Chuyển ý giữa các đoạn một cách tự nhiên, mượt mà.
Bước 4: Xem lại và chỉnh sửa
Đọc lại bài viết, rà soát lỗi chính tả, ngữ pháp. Quan trọng hơn, hãy tự hỏi: "Bài viết của mình đã đủ sức thuyết phục chưa? Luận điểm có vững chắc không? Dẫn chứng có phù hợp không?".
3. Bài văn tham khảo (Chủ đề: Thuyết phục từ bỏ thói quen trì hoãn)
Mở bài: Trong cuộc sống hối hả ngày nay, chúng ta thường nghe câu nói đùa mà thật: "Việc hôm nay chớ để ngày mai". Thế nhưng, có một "căn bệnh" vô hình mang tên "trì hoãn" lại đang âm thầm len lỏi vào đời sống của rất nhiều người, đặc biệt là giới trẻ. Trì hoãn, thói quen tưởng chừng vô hại, thực chất lại là một kẻ thù giấu mặt, gặm nhấm thời gian, cơ hội và bào mòn ý chí của chúng ta. Đã đến lúc chúng ta cần nhìn thẳng vào sự thật và quyết tâm từ bỏ thói quen tai hại này.
Thân bài: Trước hết, cần hiểu rõ trì hoãn là gì. Trì hoãn là hành động lùi lại, chậm trễ thực hiện một công việc cần làm dù biết rõ hậu quả tiêu cực của nó. Biểu hiện của nó vô cùng đa dạng: một học sinh chần chừ không làm bài tập đến tận đêm khuya trước hạn nộp, một nhân viên văn phòng lướt mạng xã hội thay vì hoàn thành bản báo cáo, hay đơn giản là việc chúng ta lần lữa không chịu dọn dẹp căn phòng bừa bộn của chính mình. Tất cả đều là những mảnh ghép tạo nên bức tranh của sự trì hoãn.
Tác hại của thói quen này là không thể xem nhẹ. Trước hết, trì hoãn là kẻ đánh cắp cơ hội và hủy hoại chất lượng công việc. Khi "nước đến chân mới nhảy", chúng ta rơi vào trạng thái căng thẳng, vội vã, không đủ thời gian để đầu tư suy nghĩ, sáng tạo. Kết quả là những sản phẩm làm ra chỉ ở mức đối phó, tạm bợ, thiếu chỉn chu. Một bài luận được viết vội trong một đêm chắc chắn không thể sâu sắc bằng một bài được chuẩn bị kĩ lưỡng trong cả tuần. Không chỉ vậy, trì hoãn còn gây ra những ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe tinh thần và thể chất. Áp lực thời gian tạo ra stress, lo âu, cảm giác tội lỗi, thậm chí dẫn đến mất ngủ. Lâu dần, nó bào mòn sự tự tin, khiến chúng ta nghi ngờ chính năng lực của bản thân.
Vậy đâu là nguyên nhân dẫn đến thói quen xấu này? Về mặt chủ quan, sự trì hoãn thường bắt nguồn từ tâm lí sợ thất bại, sự cầu toàn thái quá, hoặc đơn giản là sự lười biếng và thiếu kỉ luật bản thân. Chúng ta sợ rằng mình không thể làm tốt nên không muốn bắt đầu. Về mặt khách quan, sự bùng nổ của các phương tiện giải trí như mạng xã hội, game online... cũng là những yếu tố gây xao nhãng, kéo chúng ta ra khỏi quỹ đạo của công việc.
Nhận diện được tác hại và nguyên nhân, chúng ta hoàn toàn có thể chiến thắng "căn bệnh" trì hoãn. Giải pháp không nằm ở đâu xa mà ở chính sự thay đổi trong nhận thức và hành động của mỗi người. Trước hết, hãy học cách chia nhỏ mục tiêu. Thay vì nhìn vào một "ngọn núi" công việc, hãy chia nó thành những bước nhỏ, dễ thực hiện và hoàn thành từng bước một. Tiếp theo, hãy tạo ra một môi trường làm việc hiệu quả, loại bỏ các yếu tố gây xao nhãng. Kỉ luật bản thân bằng "quy tắc 2 phút": nếu một việc có thể hoàn thành trong vòng 2 phút, hãy làm nó ngay lập tức. Quan trọng nhất, hãy học cách tha thứ cho bản thân khi lỡ trì hoãn và bắt đầu lại một cách kiên trì.
Kết bài: Nhà văn Lỗ Tấn từng nói: "Trên đời này làm gì có đường, người ta đi mãi thì thành đường thôi". Việc từ bỏ thói quen trì hoãn cũng giống như việc khai phá một con đường mới, đòi hỏi sự kiên trì và nỗ lực không ngừng. Đừng để sự chần chừ của hôm nay trở thành nỗi hối tiếc của ngày mai. Hãy hành động ngay bây giờ, trân trọng từng khoảnh khắc để xây dựng một phiên bản tốt hơn của chính mình, một phiên bản chủ động, kỉ luật và thành công.
III. Hướng dẫn chi tiết Đề 2: Viết bài luận phân tích, đánh giá một tác phẩm truyện
Đây là dạng bài nghị luận văn học quen thuộc, yêu cầu các em thể hiện khả năng cảm thụ và tư duy phân tích sâu sắc về một tác phẩm.
1. Phân tích đề bài
- Yêu cầu cốt lõi: Phân tích và Đánh giá.
- Phân tích: "Mổ xẻ" tác phẩm, làm rõ các yếu tố nội dung (chủ đề, tư tưởng) và nghệ thuật (nhân vật, cốt truyện, tình huống, ngôn ngữ...).
- Đánh giá: Nêu nhận xét về giá trị, sự thành công, ý nghĩa của tác phẩm hoặc một khía cạnh nào đó của tác phẩm. Sự đánh giá phải dựa trên cơ sở của sự phân tích.
- Đối tượng: Một tác phẩm truyện. Các em nên chọn một tác phẩm đã học trong chương trình lớp 10 (ví dụ: "Chữ người tử tù", "Tấm Cám", các truyện thần thoại, truyền thuyết...).
- Nội dung: Bài viết cần làm nổi bật được giá trị nội dung và đặc sắc nghệ thuật của tác phẩm.
2. Các bước thực hiện
Bước 1: Chuẩn bị trước khi viết
Đọc kĩ lại tác phẩm truyện đã chọn. Gạch chân những chi tiết đắt giá, những câu văn hay. Xác định rõ: chủ đề của truyện là gì? Tác giả muốn gửi gắm thông điệp gì? Nhân vật nào để lại ấn tượng sâu sắc nhất? Tình huống truyện có gì độc đáo? Nghệ thuật kể chuyện có gì đặc sắc?
Bước 2: Tìm ý và lập dàn ý chi tiết
- Mở bài (Khoảng 10% dung lượng):
- Giới thiệu khái quát về tác giả, tác phẩm.
- Nêu vấn đề cần phân tích, đánh giá (ví dụ: vẻ đẹp của nhân vật Huấn Cao, giá trị nhân đạo của truyện Tấm Cám, nghệ thuật xây dựng tình huống truyện độc đáo trong Chữ người tử tù...).
- Đây chính là luận đề của bài viết.
- Thân bài (Khoảng 80% dung lượng): Triển khai các luận điểm để làm sáng tỏ luận đề.
- Luận điểm 1: Phân tích các giá trị về nội dung.
- Chủ đề, tư tưởng của tác phẩm là gì? (Ví dụ: Ca ngợi cái đẹp, cái thiện; Phê phán cái ác, cái xấu; Thể hiện khát vọng tự do, công lí...).
- Giá trị hiện thực, giá trị nhân đạo được thể hiện như thế nào?
- Dùng dẫn chứng từ tác phẩm để chứng minh.
- Luận điểm 2: Phân tích những đặc sắc về nghệ thuật.
- Nghệ thuật xây dựng nhân vật (ngoại hình, nội tâm, hành động, ngôn ngữ).
- Nghệ thuật tạo dựng tình huống truyện độc đáo, éo le.
- Nghệ thuật sử dụng ngôn từ, giọng điệu trần thuật...
- Phân tích xem các yếu tố nghệ thuật đó đã góp phần thể hiện thành công nội dung, chủ đề như thế nào.
- Luận điểm 3: Đánh giá, tổng hợp.
- Tổng hợp lại những thành công về nội dung và nghệ thuật.
- Nêu ý nghĩa, sức sống của tác phẩm đối với độc giả và thời đại.
- Có thể liên hệ, so sánh với các tác phẩm khác cùng đề tài để làm nổi bật giá trị của tác phẩm đang phân tích.
- Luận điểm 1: Phân tích các giá trị về nội dung.
- Kết bài (Khoảng 10% dung lượng):
- Khẳng định lại giá trị và vị trí của tác phẩm trong nền văn học.
- Nêu cảm nhận, suy nghĩ của cá nhân về tác phẩm.
Bước 3, 4: Viết bài và Chỉnh sửa
Tương tự như Đề 1, các em dựa vào dàn ý để viết và sau đó cần đọc lại kĩ lưỡng để sửa chữa, hoàn thiện bài viết của mình. Với văn nghị luận văn học, hãy chú ý sử dụng từ ngữ, thuật ngữ phân tích văn học một cách chính xác.
3. Dàn ý tham khảo (Chủ đề: Phân tích, đánh giá tình huống truyện độc đáo trong "Chữ người tử tù" của Nguyễn Tuân)
Mở bài: Giới thiệu nhà văn Nguyễn Tuân, truyện ngắn "Chữ người tử tù" và khẳng định một trong những thành công nghệ thuật xuất sắc nhất của tác phẩm chính là việc xây dựng được một tình huống truyện độc đáo, éo le: cuộc gặp gỡ kì lạ giữa Huấn Cao và viên quản ngục.
Thân bài:
-
Luận điểm 1: Phân tích sự độc đáo, éo le của tình huống truyện.
- Cuộc gặp gỡ diễn ra ở đâu? Trong nhà tù, nơi tối tăm, tàn bạo.
- Họ là ai? Một người là tử tù, kẻ chống lại triều đình (Huấn Cao); một người là quản ngục, đại diện cho bộ máy cai trị. Về địa vị xã hội, họ hoàn toàn đối lập.
- Mối quan hệ giữa họ có gì đặc biệt? Quản ngục lại là người say mê, ngưỡng mộ tài năng, nhân cách của tử tù. Tử tù lại là người nắm giữ "báu vật" mà quản ngục khao khát có được.
- => Sự trớ trêu này tạo nên một tình huống kịch tính, éo le, là mảnh đất màu mỡ để tính cách nhân vật bộc lộ và chủ đề tác phẩm toả sáng.
-
Luận điểm 2: Vai trò của tình huống truyện trong việc thể hiện vẻ đẹp nhân vật.
- Làm nổi bật vẻ đẹp của nhân vật Huấn Cao: không chỉ là người tài hoa (viết chữ đẹp) mà còn có khí phách hiên ngang, thiên lương trong sáng (coi thường cường quyền, quý trọng tri kỉ).
- Làm bộc lộ vẻ đẹp của nhân vật viên quản ngục: một "thanh âm trong trẻo chen vào giữa một bản đàn mà nhạc luật đều hỗn loạn, xô bồ". Trong môi trường xấu xa, ông vẫn giữ được tâm hồn nghệ sĩ, biết yêu và trân trọng cái đẹp.
-
Luận điểm 3: Vai trò của tình huống truyện trong việc thể hiện chủ đề tác phẩm.
- Tình huống truyện, đặc biệt là cảnh cho chữ, đã làm nổi bật chủ đề: Sự chiến thắng của ánh sáng (cái đẹp, thiên lương) đối với bóng tối (cái ác, sự tàn bạo). Trong chốn ngục tù hôi hám, cái đẹp vẫn thăng hoa, nhân cách con người vẫn toả sáng.
- Qua đó, Nguyễn Tuân khẳng định một chân lí: Cái đẹp có sức mạnh cảm hoá con người, nó bất tử và có thể tồn tại ngay trong những môi trường khắc nghiệt nhất.
-
Luận điểm 4: Đánh giá chung.
- Tình huống truyện là một sáng tạo nghệ thuật đặc sắc, thể hiện tài năng bậc thầy của Nguyễn Tuân.
- Nó góp phần quyết định vào thành công của tác phẩm, tạo nên sức hấp dẫn và giá trị lâu bền cho "Chữ người tử tù".
Kết bài: Khẳng định lại giá trị của tình huống truyện và sức sống của tác phẩm. Bày tỏ sự ngưỡng mộ đối với tài năng của Nguyễn Tuân và những giá trị nhân văn sâu sắc mà tác phẩm gửi gắm.
C. CÂU HỎI TỰ LUẬN ÔN TẬP
Để củng cố kiến thức, các em hãy thử trả lời các câu hỏi sau đây nhé. Đây là những bài tập giúp các em thực hành tư duy và kĩ năng đã ôn tập.
-
Câu hỏi 1: Lập dàn ý chi tiết cho bài luận thuyết phục bạn bè từ bỏ thói quen lạm dụng mạng xã hội.
Gợi ý trả lời: Bám sát vào cấu trúc 4 bước đã hướng dẫn ở Đề 1. Tập trung vào việc tìm các tác hại cụ thể (ảnh hưởng học tập, sức khỏe, kĩ năng giao tiếp thực tế...) và các giải pháp khả thi (quy định thời gian online, tham gia các hoạt động ngoại khóa...). -
Câu hỏi 2: Chỉ ra luận đề, các luận điểm, lí lẽ và bằng chứng trong bài văn tham khảo về "thói quen trì hoãn" ở trên.
Gợi ý trả lời: Đọc lại bài văn mẫu và gạch chân: Luận đề (câu chủ đề ở mở bài), các luận điểm (câu chủ đề của mỗi đoạn trong thân bài), lí lẽ (các câu diễn giải, phân tích), và bằng chứng (các ví dụ cụ thể được nêu ra). -
Câu hỏi 3: Giả sử em phải viết bài phân tích, đánh giá nhân vật Tấm trong truyện cổ tích "Tấm Cám", em sẽ lựa chọn những luận điểm nào để làm nổi bật vẻ đẹp và sự thay đổi của nhân vật này?
Gợi ý trả lời: Có thể xây dựng các luận điểm theo quá trình phát triển của nhân vật: (1) Vẻ đẹp của Tấm ở giai đoạn đầu (chăm chỉ, hiền lành, yếu đuối, thụ động); (2) Sự biến đổi của Tấm qua các lần hóa thân (sức sống mãnh liệt, quyết tâm giành lại hạnh phúc); (3) Hành động trả thù ở cuối truyện và những tranh cãi (thể hiện quan niệm "ở hiền gặp lành, ác giả ác báo" của dân gian).
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
Qua buổi ôn tập hôm nay, chúng ta đã hệ thống lại toàn bộ quy trình để viết hai dạng bài luận quan trọng: nghị luận xã hội và nghị luận văn học. Dù là thuyết phục người khác từ bỏ một thói quen xấu hay phân tích một tác phẩm truyện, chìa khóa thành công luôn nằm ở việc chuẩn bị kĩ lưỡng, lập dàn ý chặt chẽ, sử dụng lí lẽ sắc bén và dẫn chứng thuyết phục. Viết không chỉ là một kĩ năng để đối phó với các bài kiểm tra, mà còn là công cụ để các em tư duy và thể hiện bản thân. Thầy/cô tin rằng, với sự chăm chỉ luyện tập, các em sẽ ngày càng tự tin và thành công trên con đường chinh phục văn chương và cuộc sống. Chúc các em ôn tập tốt và đạt kết quả cao trong kì thi cuối kì!