Soạn bài Viết văn bản nghị luận phân tích - Ngữ văn - Lớp 10 - Kết nối tri thức

I. Giới thiệu chung

Chào các em học sinh! Viết văn bản nghị luận phân tích một tác phẩm văn học là một trong những kỹ năng quan trọng nhất của môn Ngữ văn. Đây không chỉ là dạng bài thường xuyên xuất hiện trong các bài kiểm tra, bài thi mà còn là công cụ giúp các em rèn luyện tư duy phản biện, khả năng cảm thụ và phân tích sâu sắc. Một bài văn nghị luận hay không chỉ thể hiện sự am hiểu tác phẩm mà còn cho thấy quan điểm, lập trường và khả năng diễn đạt của người viết. Bài học hôm nay sẽ cung cấp cho các em một "bản đồ" chi tiết, từ việc tìm hiểu khái niệm, xây dựng quy trình 4 bước, phân tích bài mẫu cho đến cách khắc phục các lỗi sai thường gặp. Sau bài học này, các em sẽ tự tin hơn để chinh phục mọi đề bài nghị luận phân tích!

II. Nội dung chính: Hướng dẫn viết văn bản nghị luận phân tích

1. Tìm hiểu chung về kiểu bài nghị luận phân tích một tác phẩm văn học

1.1. Khái niệm

Trước hết, chúng ta cần hiểu rõ bản chất của kiểu bài này là gì.

Văn bản nghị luận phân tích một tác phẩm văn học là kiểu bài dùng lí lẽ và bằng chứng để làm rõ giá trị về nội dung và nghệ thuật của một tác phẩm (hoặc một đoạn trích, một nhân vật, một khía cạnh...). Mục đích chính là thuyết phục người đọc đồng tình với những nhận định, đánh giá của người viết về tác phẩm đó.

Hãy nhớ hai từ khóa cốt lõi: "lí lẽ" (hệ thống luận điểm, lập luận của bạn) và "bằng chứng" (những chi tiết, hình ảnh, trích dẫn cụ thể từ tác phẩm).

1.2. Yêu cầu cơ bản

• Luận điểm rõ ràng: Bài viết phải có một ý kiến, nhận định chính xuyên suốt (ví dụ: "Vẻ đẹp của nhân vật Thị Kính là sự kết tinh của đức hi sinh và lòng vị tha").
• Lí lẽ thuyết phục: Hệ thống lập luận phải logic, chặt chẽ, các ý được sắp xếp hợp lí để làm sáng tỏ cho luận điểm chính.
• Bằng chứng xác thực: Mọi lí lẽ đều phải được chứng minh bằng dẫn chứng cụ thể, chính xác từ văn bản tác phẩm. Không được suy diễn vô căn cứ.
• Bố cục mạch lạc: Bài viết phải có đủ 3 phần Mở bài, Thân bài, Kết bài, liên kết chặt chẽ với nhau.
• Diễn đạt trong sáng, giàu cảm xúc: Sử dụng ngôn từ chính xác, câu văn linh hoạt và thể hiện được sự rung động của bản thân trước tác phẩm.

1.3. Phân biệt với các dạng nghị luận khác

Để tránh nhầm lẫn, chúng ta hãy so sánh nhanh với hai dạng bài quen thuộc khác:

• Nghị luận phân tích tác phẩm văn học: Tập trung vào việc "mổ xẻ", làm rõ các giá trị nội dung và nghệ thuật có sẵn trong tác phẩm. Lấy tác phẩm làm trung tâm.
• Nghị luận về một tư tưởng, đạo lí: Bàn luận về một vấn đề xã hội (lòng nhân ái, lòng dũng cảm...). Có thể lấy dẫn chứng từ văn học nhưng trọng tâm là vấn đề xã hội.
• Nghị luận so sánh văn học: Đặt hai hoặc nhiều tác phẩm/nhân vật/chi tiết cạnh nhau để tìm ra điểm tương đồng và khác biệt, từ đó làm nổi bật giá trị của từng đối tượng.

2. Quy trình 4 bước viết văn bản nghị luận phân tích

Để có một bài văn tốt, việc chuẩn bị kỹ lưỡng là vô cùng quan trọng. Hãy tuân thủ quy trình 4 bước sau đây.

Bước 1: Chuẩn bị trước khi viết (Tìm ý và Lập dàn ý)

1. Đọc kỹ và xác định yêu cầu của đề bài: Đây là bước đầu tiên nhưng lại quyết định hướng đi của cả bài viết. Hãy gạch chân dưới các từ khóa trong đề để xác định:
   • Tác phẩm/đoạn trích cần phân tích: Tên tác phẩm, tác giả là gì?
   • Đối tượng phân tích: Là cả tác phẩm, một nhân vật, một chi tiết, một giá trị nội dung (nhân đạo) hay một đặc sắc nghệ thuật (ngôn ngữ, tình huống truyện)?
   • Thao tác lập luận chính: Đề yêu cầu "phân tích", "cảm nhận", hay "chứng minh"?

   Ví dụ với đề: "Phân tích vẻ đẹp phẩm chất của nhân vật Thị Kính qua đoạn trích Nỗi oan Thị Kính."
   -> Đối tượng: Nhân vật Thị Kính. Phạm vi: Đoạn trích "Nỗi oan Thị Kính". Yêu cầu: Làm rõ "vẻ đẹp phẩm chất".

2. Tìm ý và thu thập dẫn chứng: Sau khi hiểu đề, hãy đọc lại tác phẩm và trả lời các câu hỏi để tìm ý:
   • Nhân vật/vấn đề đó được thể hiện qua những chi tiết, hình ảnh, lời nói nào? (Đây là dẫn chứng)
   • Những chi tiết đó cho thấy đặc điểm, phẩm chất gì của nhân vật/vấn đề? (Đây là lí lẽ, luận điểm nhỏ)
   • Tác giả đã sử dụng biện pháp nghệ thuật gì để khắc họa? (Phân tích nghệ thuật)
   • Tại sao tác giả lại xây dựng nhân vật/tình huống như vậy? (Ý đồ của tác giả)
3. Lập dàn ý chi tiết: Sắp xếp các ý đã tìm được thành một hệ thống logic. Đây là "bộ xương" của bài viết.
   • Mở bài: Giới thiệu tác giả, tác phẩm. Nêu vấn đề nghị luận (luận điểm chính) được trích từ đề bài.
   • Thân bài: Triển khai các luận điểm phụ để làm sáng tỏ luận điểm chính.
     • Luận điểm 1 + Lí lẽ + Dẫn chứng phân tích.
     • Luận điểm 2 + Lí lẽ + Dẫn chứng phân tích.
     • Luận điểm 3 + Lí lẽ + Dẫn chứng phân tích.
     • ...
     • Đánh giá chung về nghệ thuật đặc sắc.
   • Kết bài: Khẳng định lại vấn đề nghị luận. Nêu ý nghĩa, giá trị của vấn đề và liên hệ, mở rộng.

Bước 2: Viết bài

Dựa vào dàn ý chi tiết, các em hãy bắt đầu viết thành một bài văn hoàn chỉnh.

1. Viết Mở bài: Cần ngắn gọn, súc tích (khoảng 3-5 câu) nhưng phải đầy đủ các ý đã nêu trong dàn ý. Có nhiều cách mở bài:
   • Mở bài trực tiếp: Giới thiệu thẳng vào tác giả, tác phẩm và vấn đề nghị luận. An toàn, dễ viết.
   • Mở bài gián tiếp: Dẫn dắt từ một vấn đề chung (đề tài, thể loại...) rồi mới hướng vào vấn đề cụ thể của bài viết. Sáng tạo, hấp dẫn hơn.
2. Viết Thân bài: Đây là phần trọng tâm, chiếm phần lớn dung lượng. Mỗi luận điểm phụ nên được viết thành một đoạn văn riêng biệt. Cấu trúc một đoạn văn thường gồm:
   • Câu chủ đề (Luận điểm phụ): Nêu ý chính của cả đoạn. Thường đứng đầu đoạn.
   • Các câu triển khai: Dùng lí lẽ và dẫn chứng để phân tích, làm rõ cho câu chủ đề. Cần phân tích sâu dẫn chứng chứ không chỉ kể lại.
   • Câu kết đoạn: Tiểu kết, chốt lại ý của đoạn và có thể tạo cầu nối sang đoạn tiếp theo.
3. Viết Kết bài: Cần cô đọng, giàu cảm xúc để lại dư âm cho người đọc. Tránh lan man, phân tích thêm ý mới. Hãy tập trung vào việc:
   • Khẳng định lại luận điểm chính một lần nữa.
   • Nêu bật giá trị, sức sống của tác phẩm/nhân vật.
   • Bày tỏ suy nghĩ, liên hệ của bản thân.

Bước 3: Chỉnh sửa và hoàn thiện

Đừng vội nộp bài ngay sau khi viết xong. Hãy dành vài phút để đọc lại và "biên tập" lại bài viết của mình. Đây là bước để nâng tầm chất lượng bài văn.

• Đọc và sửa lỗi: Rà soát lỗi chính tả, dùng từ, ngữ pháp.
• Kiểm tra logic: Các đoạn văn đã liên kết với nhau chưa? Luận điểm có bị lặp lại không? Dẫn chứng có thuyết phục không?
• Trau chuốt diễn đạt: Thay thế những từ ngữ sáo rỗng, làm cho câu văn mượt mà và giàu hình ảnh hơn.

3. Phân tích bài viết tham khảo

Để hiểu rõ hơn, chúng ta sẽ cùng thực hành với một đề bài cụ thể trong chương trình Ngữ văn 10, sách Kết nối tri thức.

3.1. Đề bài và dàn ý mẫu

Đề bài: Phân tích vẻ đẹp tâm hồn của nhân vật Thị Kính qua đoạn trích "Nỗi oan Thị Kính" (trích chèo Quan Âm Thị Kính).

Dàn ý chi tiết:

• Mở bài: Giới thiệu về nghệ thuật chèo truyền thống và vở chèo "Quan Âm Thị Kính". Dẫn dắt vào nhân vật Thị Kính và khẳng định vẻ đẹp tâm hồn của nàng dù trong nghịch cảnh oan trái.
• Thân bài:
  • Luận điểm 1: Thị Kính là người vợ hiền thảo, hết mực yêu thương chồng.
    • Dẫn chứng: Thức khuya vá áo cho chồng, thấy râu mọc ngược thì lo lắng, cầm dao khâu định xén đi vì "Phúc nhà tự trời, ai lại khen hay cho chồng có cái râu mọc ngược".
    • Phân tích: Hành động xuất phát từ tình thương, sự chăm sóc chu đáo. Lời nói thể hiện sự lo lắng cho danh dự, phúc phận của chồng. Đây là phẩm chất đáng quý của người phụ nữ truyền thống.
  • Luận điểm 2: Khi bị oan, Thị Kính là người phụ nữ hiếu thảo, giàu đức hi sinh.
    • Dẫn chứng: Bị mẹ chồng (Sùng bà) vu cho tội giết chồng, nàng hết lời van xin, giải thích "Oan cho con lắm mẹ ơi!". Khi bị đuổi đi, nàng than "Con có hiếu sao trời lại phụ con". Nàng quyết định tu hành để giữ trọn chữ hiếu, không làm cha mẹ xấu hổ.
    • Phân tích: Nỗi đau đớn tột cùng khi bị oan khuất. Trong nghịch cảnh, nàng vẫn nghĩ đến cha mẹ trước tiên, chấp nhận hi sinh hạnh phúc cá nhân để bảo toàn danh dự gia đình.
  • Luận điểm 3: Đánh giá nghệ thuật xây dựng nhân vật.
    • Nghệ thuật xây dựng tình huống kịch éo le, đầy mâu thuẫn (hành động yêu thương -> bị hiểu lầm là tội ác).
    • Ngôn ngữ chèo giàu cảm xúc, đặc biệt qua lời than, lời hát của nhân vật.
    • Hành động, cử chỉ, lời nói của nhân vật nhất quán, bộc lộ rõ phẩm chất bên trong.
• Kết bài: Khẳng định lại vẻ đẹp tâm hồn (hiền thảo, hiếu nghĩa, vị tha) của Thị Kính. Nêu giá trị nhân đạo của tác phẩm: lên án xã hội phong kiến bất công và ca ngợi phẩm chất của người phụ nữ.

3.2. Bài văn tham khảo

Trong kho tàng văn học dân gian Việt Nam, chèo là một loại hình sân khấu độc đáo, phản ánh sâu sắc đời sống và tâm tư của người nông dân. Vở chèo "Quan Âm Thị Kính" là một trong những tác phẩm tiêu biểu nhất, lấy đi bao nước mắt của khán giả qua nhiều thế hệ. Đặc biệt, qua đoạn trích "Nỗi oan Thị Kính", tác giả dân gian đã khắc họa thành công hình tượng nhân vật Thị Kính, một người phụ nữ nết na, hiền thảo nhưng phải chịu đựng nỗi oan khuất tày trời. Vượt lên trên bi kịch đó, vẻ đẹp tâm hồn nàng vẫn tỏa sáng rạng ngời.

Trước hết, Thị Kính hiện lên là một người vợ hiền thảo, hết mực yêu thương, chăm sóc chồng. Tình yêu thương ấy không thể hiện qua những lời hoa mỹ mà bằng những hành động ân cần, lặng thầm. Đêm khuya, khi chồng là Thiện Sĩ ngồi đọc sách, nàng không quản mệt nhọc, ngồi bên cạnh vá áo. Chi tiết nhỏ bé ấy cho thấy sự đảm đang, chu đáo của một người vợ hiền. Đỉnh điểm của tình yêu thương là khi nàng thấy một chiếc râu mọc ngược trên cằm chồng. Với người khác, đó có thể chỉ là chuyện vặt vãnh, nhưng với Thị Kính, nó lại là điềm gở, ảnh hưởng đến phúc phận, công danh của chồng. Vì quá thương chồng, nàng đã bột phát cầm dao khâu định xén đi sợi râu đó. Hành động này hoàn toàn xuất phát từ một tấm lòng trong sáng, một tình yêu vị tha, chỉ mong những điều tốt đẹp nhất cho người mình yêu quý.

Thế nhưng, chính hành động yêu thương ấy lại đẩy Thị Kính vào vòng oan nghiệt. Bị mẹ chồng vu cho tội ác giết chồng, vẻ đẹp của Thị Kính lại ngời sáng trong đức hi sinh và lòng hiếu thảo. Trước những lời mắng nhiếc cay độc của Sùng bà, nàng chỉ biết kêu oan trong tuyệt vọng: "Oan cho con lắm mẹ ơi!". Nỗi đau của nàng không chỉ là nỗi đau của một người vợ bị chồng nghi kị, mà còn là nỗi đau của một người con dâu hiếu thảo bị vu oan. Đau đớn hơn, khi bị đuổi đi, điều đầu tiên Thị Kính nghĩ đến không phải là bản thân mà là cha mẹ: "Con có hiếu sao trời lại phụ con". Nàng quyết định cắt tóc đi tu, nương nhờ cửa Phật. Quyết định này không phải là sự trốn chạy mà là một sự hi sinh cao cả. Nàng tu hành để giữ trọn chữ hiếu, để cha mẹ không phải hổ thẹn vì đứa con gái bị nhà chồng ruồng bỏ. Lòng hiếu thảo và đức hi sinh của Thị Kính thật đáng trân trọng biết bao.

Để làm nổi bật vẻ đẹp tâm hồn của nhân vật, tác giả dân gian đã sử dụng những thủ pháp nghệ thuật đặc sắc của sân khấu chèo. Tình huống kịch được đẩy lên cao trào, đầy éo le khi hành động yêu thương lại bị biến thành tội ác. Mâu thuẫn giữa cái tốt và cái xấu, giữa Thị Kính và Sùng bà, được khắc họa rõ nét. Ngôn ngữ của nhân vật, đặc biệt là những câu hát than, làn điệu chèo da diết, đã thể hiện tột cùng nỗi đau đớn, oan khuất của Thị Kính, lấy được sự đồng cảm sâu sắc từ khán giả. Qua đó, hình tượng Thị Kính hiện lên vừa chân thực, vừa có sức lay động mạnh mẽ.

Tóm lại, qua đoạn trích "Nỗi oan Thị Kính", nhân vật Thị Kính đã để lại trong lòng người đọc một ấn tượng sâu sắc về vẻ đẹp của lòng hiền thảo, đức hi sinh và lòng hiếu nghĩa. Nàng là hiện thân cho những phẩm chất tốt đẹp của người phụ nữ Việt Nam xưa. Thông qua bi kịch của Thị Kính, tác giả dân gian đã lên án mạnh mẽ xã hội phong kiến bất công, đồng thời bày tỏ sự trân trọng, ngợi ca những giá trị nhân đạo cao đẹp.

4. Một số lỗi thường gặp và cách khắc phục

Trong quá trình viết, các em có thể mắc phải một số lỗi sau. Hãy nhận diện và khắc phục chúng nhé!

• Lỗi sa đà vào kể lại tác phẩm: Đây là lỗi phổ biến nhất. Thay vì phân tích, các em chỉ tóm tắt lại cốt truyện. Cách khắc phục: Luôn tự hỏi "Chi tiết này có ý nghĩa gì? Nó thể hiện điều gì ở nhân vật/tác phẩm?". Tập trung vào việc "mổ xẻ" ý nghĩa thay vì "kể lể" sự việc.
• Lỗi luận điểm không rõ ràng: Bài viết lan man, không có ý chính, người đọc không hiểu em đang muốn chứng minh điều gì. Cách khắc phục: Luôn viết luận điểm chính ra nháp trước khi viết. Mỗi đoạn văn trong thân bài phải bắt đầu bằng một câu chủ đề (luận điểm phụ).
• Lỗi phân tích sơ sài, chung chung: Chỉ nêu luận điểm rồi đưa ra dẫn chứng mà không phân tích sâu. Cách khắc phục: Sau mỗi dẫn chứng, phải có ít nhất 2-3 câu phân tích, bình luận về ý nghĩa của dẫn chứng đó.
• Lỗi diễn đạt khô khan, thiếu cảm xúc: Bài văn giống như một bài báo cáo khoa học, không thể hiện được sự rung động của người viết. Cách khắc phục: Sử dụng từ ngữ giàu hình ảnh, biểu cảm, các biện pháp tu từ và thể hiện quan điểm cá nhân một cách chân thành.

III. Câu hỏi ôn tập và bài tập

1. Câu hỏi 1: Trình bày quy trình 4 bước để viết một văn bản nghị luận phân tích tác phẩm văn học. Theo em, bước nào là quan trọng nhất? Vì sao?

   Gợi ý trả lời: Nêu lại 4 bước (Chuẩn bị, Viết bài, Chỉnh sửa). Có thể cho rằng bước 1 (Chuẩn bị) là quan trọng nhất vì nó định hướng cho toàn bộ bài viết, giúp bài văn có cấu trúc chặt chẽ, luận điểm rõ ràng.

2. Câu hỏi 2: Sự khác biệt cơ bản giữa việc "kể lại" một tác phẩm và "phân tích" một tác phẩm là gì?

   Gợi ý trả lời: "Kể lại" là trình bày lại các sự kiện. "Phân tích" là làm rõ ý nghĩa, giá trị nội dung và nghệ thuật đằng sau các sự kiện, chi tiết đó.

3. Bài tập thực hành: Hãy lập dàn ý chi tiết cho đề bài sau: "Phân tích tình yêu nước thầm lặng mà sâu sắc của nhân vật ông Hai trong truyện ngắn Làng của nhà văn Kim Lân."

   Gợi ý dàn ý: Xác định các luận điểm chính như: Tình yêu làng (khoe làng), diễn biến tâm trạng khi nghe tin làng theo giặc (đau đớn, dằn vặt), sự khẳng định tấm lòng thủy chung với cách mạng (lời tâm sự với đứa con út), niềm vui vỡ òa khi tin được cải chính.

IV. Kết luận và tóm tắt

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu toàn bộ quy trình để tạo ra một văn bản nghị luận phân tích tác phẩm văn học hoàn chỉnh. Chìa khóa để thành công nằm ở việc nắm vững kiến thức tác phẩm, tuân thủ quy trình 4 bước chặt chẽ và không ngừng rèn luyện. Hãy nhớ rằng, mỗi bài văn là một cơ hội để các em thể hiện sự cảm thụ tinh tế và tư duy sắc bén của mình. Đừng ngại viết, đừng sợ sai, bởi chỉ qua thực hành, kỹ năng của các em mới ngày càng được hoàn thiện. Chúc các em sẽ luôn tìm thấy niềm vui và sự tự tin trên hành trình chinh phục văn nghị luận!