A. PHẦN MỞ ĐẦU
Chào các em học sinh lớp 10! Kỹ năng viết văn bản nghị luận về một vấn đề xã hội không chỉ là một yêu cầu quan trọng trong chương trình Ngữ văn mà còn là một công cụ thiết yếu giúp các em bày tỏ quan điểm, tư duy phản biện và tham gia vào các cuộc thảo luận trong xã hội. Bài học hôm nay sẽ hướng dẫn các em một cách chi tiết, từ việc phân tích bài viết tham khảo đến quy trình tạo lập một văn bản nghị luận hoàn chỉnh. Việc nắm vững kỹ năng này sẽ giúp các em tự tin thể hiện tiếng nói của mình một cách logic, thuyết phục và có trách nhiệm. Qua bài soạn này, các em sẽ hiểu rõ cấu trúc, yêu cầu và các bước cần thiết để chinh phục dạng bài quan trọng này, sẵn sàng cho các bài kiểm tra và ứng dụng vào thực tế cuộc sống.
B. NỘI DUNG CHÍNH
I. Phân tích bài viết tham khảo: "Hiểu về dịch bệnh và thái độ ứng xử của con người trong phòng, chống dịch" (SGK trang 27-29)
Trước khi bắt tay vào viết, chúng ta hãy cùng phân tích một bài viết mẫu trong sách giáo khoa để học hỏi cách triển khai vấn đề, xây dựng luận điểm và sử dụng lí lẽ, bằng chứng.
1. Vấn đề nghị luận
Vấn đề trung tâm mà bài viết đề cập là: Thái độ và hành động cần có của con người để đối phó với các đại dịch, cụ thể là đại dịch Covid-19. Đây là một vấn đề xã hội mang tính thời sự, có tầm ảnh hưởng sâu rộng đến mọi mặt của đời sống, đòi hỏi sự chung tay và nhận thức đúng đắn của cả cộng đồng.
2. Luận điểm, lí lẽ và bằng chứng
Bài viết được triển khai qua một hệ thống luận điểm, lí lẽ và bằng chứng chặt chẽ, logic:
- Luận điểm 1: Dịch bệnh là một thực tế đáng sợ, gây ra những tổn thất to lớn cho nhân loại.
- Lí lẽ: Dịch bệnh không chỉ cướp đi sinh mạng mà còn tàn phá kinh tế, gây khủng hoảng xã hội.
- Bằng chứng: Dẫn chứng về các đại dịch trong lịch sử (dịch hạch, dịch cúm Tây Ban Nha) và những con số thống kê thiệt hại về người và của do Covid-19 gây ra.
- Luận điểm 2: Để chiến thắng dịch bệnh, cần có sự chung sức, đồng lòng và thái độ ứng xử đúng đắn của toàn xã hội.
- Lí lẽ 1: Cần có thái độ bình tĩnh, không hoang mang nhưng cũng không được chủ quan, lơ là.
- Bằng chứng 1: Dẫn ra các biểu hiện tiêu cực như tích trữ lương thực, lan truyền tin giả gây hoảng loạn.
- Lí lẽ 2: Cần có hành động cụ thể, tuân thủ các quy định phòng chống dịch.
- Bằng chứng 2: Các biện pháp được chính phủ và các tổ chức y tế khuyến cáo (đeo khẩu trang, rửa tay, giãn cách xã hội, tiêm vắc-xin...).
- Luận điểm 3: Trong cuộc chiến chống dịch, tinh thần nhân văn, đoàn kết và sẻ chia được lan tỏa mạnh mẽ.
- Lí lẽ: Khó khăn, thử thách chính là lúc những giá trị tốt đẹp của con người được bộc lộ.
- Bằng chứng: Hình ảnh các y bác sĩ nơi tuyến đầu, các tình nguyện viên, những "chuyến xe 0 đồng", "ATM gạo"...
3. Cấu trúc bài viết
Bài viết tham khảo tuân thủ bố cục ba phần kinh điển của một bài văn nghị luận:
- Mở bài (Đoạn 1): Nêu trực tiếp vấn đề nghị luận - sự xuất hiện của đại dịch Covid-19 và yêu cầu về thái độ ứng xử của con người.
- Thân bài (Đoạn 2, 3, 4): Lần lượt triển khai các luận điểm chính. Mỗi đoạn văn tập trung vào một luận điểm, được làm sáng tỏ bằng lí lẽ và bằng chứng cụ thể. Sự sắp xếp các luận điểm đi từ việc nhận thức về tác hại của dịch bệnh, đến đề xuất giải pháp và cuối cùng là ca ngợi những giá trị tích cực.
- Kết bài (Đoạn 5): Khẳng định lại tầm quan trọng của thái độ và hành động đúng đắn, đồng thời bày tỏ niềm tin vào chiến thắng cuối cùng của nhân loại trước dịch bệnh.
4. Nhận xét về cách viết
Tác giả đã sử dụng ngôn ngữ báo chí, chính luận rõ ràng, mạch lạc. Các lí lẽ đưa ra sắc bén, bằng chứng xác thực, có nguồn gốc rõ ràng (số liệu thống kê, sự kiện thực tế). Giọng văn vừa nghiêm túc, khách quan khi phân tích vấn đề, vừa giàu cảm xúc khi nói về những tấm gương nhân ái. Điều này tạo nên sức thuyết phục và lay động cho bài viết.
II. Yêu cầu đối với bài văn nghị luận về một vấn đề xã hội
Từ việc phân tích bài viết mẫu, chúng ta có thể rút ra những yêu cầu cơ bản đối với một bài văn nghị luận xã hội chất lượng.
1. Về nội dung
a. Xác định đúng vấn đề nghị luận
Đây là yêu cầu đầu tiên và quan trọng nhất. Các em cần đọc kỹ đề bài, gạch chân các từ khóa để hiểu rõ yêu cầu: vấn đề cần bàn luận là gì? Phạm vi của vấn đề đến đâu? Cần tập trung vào khía cạnh nào (nguyên nhân, thực trạng, hậu quả, giải pháp)?
Ví dụ: Với đề bài "Suy nghĩ của anh/chị về hiện tượng nghiện game trong giới trẻ", vấn đề trung tâm là "nghiện game", đối tượng là "giới trẻ". Các em cần bàn về thực trạng, nguyên nhân, hậu quả và giải pháp của hiện tượng này.
b. Triển khai luận điểm rõ ràng, mạch lạc
Luận điểm là những ý kiến, quan điểm chính mà em muốn trình bày để làm sáng tỏ vấn đề. Hệ thống luận điểm phải logic, rành mạch, và hướng về chủ đề chung. Mỗi luận điểm nên được phát triển thành một đoạn văn trong phần thân bài.
c. Hệ thống lí lẽ và bằng chứng thuyết phục
Đây là "xương sống" của bài văn nghị luận. Để luận điểm đứng vững, các em cần có:
- Lí lẽ: Là những lập luận, phân tích, giải thích để làm rõ luận điểm. Lí lẽ trả lời cho câu hỏi "Tại sao?".
- Bằng chứng (Dẫn chứng): Là những minh chứng cụ thể, xác thực để chứng minh cho lí lẽ. Bằng chứng trả lời cho câu hỏi "Điều đó được thể hiện ở đâu? Khi nào? Như thế nào?". Bằng chứng có thể là số liệu thống kê, sự kiện lịch sử, nhân vật có thật, câu chuyện từ thực tế cuộc sống, hoặc trích dẫn từ các tác phẩm văn học, báo chí uy tín.
2. Về hình thức
a. Bố cục ba phần chặt chẽ
Một bài văn nghị luận luôn cần có bố cục 3 phần rõ ràng: Mở bài, Thân bài, Kết bài. Mỗi phần có chức năng riêng và liên kết chặt chẽ với nhau.
b. Lập luận logic, mạch lạc
Các ý, các đoạn văn cần được sắp xếp theo một trình tự hợp lý (ví dụ: từ nhận thức đến hành động, từ nguyên nhân đến hậu quả, từ tổng quan đến chi tiết). Sử dụng các từ ngữ chuyển tiếp, các câu nối để tạo sự liên kết mượt mà giữa các phần.
c. Diễn đạt trong sáng, chính xác
Sử dụng từ ngữ phổ thông, trong sáng, tránh dùng từ địa phương hoặc tiếng lóng. Câu văn cần đúng ngữ pháp, diễn đạt rõ ý. Có thể sử dụng một số biện pháp tu từ (so sánh, ẩn dụ, câu hỏi tu từ...) để tăng sức biểu cảm nhưng không nên lạm dụng.
III. Quy trình viết bài văn nghị luận về một vấn đề xã hội
Để viết một bài văn tốt, các em nên tuân thủ quy trình 4 bước sau đây. Việc này giúp các em tiết kiệm thời gian, tránh lạc đề và đảm bảo bài viết có cấu trúc chặt chẽ.
Bước 1: Chuẩn bị trước khi viết
a. Phân tích đề và lựa chọn vấn đề
Đọc kỹ đề bài, xác định yêu cầu. Nếu đề bài cho phép lựa chọn, hãy chọn một vấn đề mà em thực sự quan tâm, có hiểu biết và có nhiều tư liệu để viết. Vấn đề đó nên gần gũi, có ý nghĩa với bản thân và cộng đồng.
b. Tìm ý và thu thập tư liệu
Đây là giai đoạn "tích lũy nguyên liệu". Hãy đặt ra các câu hỏi để khơi gợi ý tưởng:
- Vấn đề này là gì? (Giải thích khái niệm)
- Nó biểu hiện như thế nào trong thực tế? (Thực trạng)
- Tại sao nó lại xảy ra? (Nguyên nhân - khách quan và chủ quan)
- Nó gây ra những ảnh hưởng gì? (Hậu quả/Tác động - tích cực và tiêu cực)
- Chúng ta cần làm gì để giải quyết/phát huy vấn đề đó? (Giải pháp/Bài học)
Sau khi có các ý chính, hãy tìm kiếm thông tin, dẫn chứng từ sách, báo, internet (chọn các nguồn uy tín như VTV, Tuổi Trẻ, Vietnamnet...), và từ chính những quan sát trong cuộc sống của em.
Bước 2: Lập dàn ý chi tiết
Dàn ý là "bản thiết kế" của bài văn. Một dàn ý chi tiết sẽ giúp em không bỏ sót ý và sắp xếp các luận điểm một cách logic.
- Mở bài:
- Dẫn dắt vào vấn đề (có thể đi từ thực tế, trích dẫn một câu nói, một câu chuyện...).
- Nêu trực tiếp vấn đề nghị luận được đặt ra trong đề bài.
- Thân bài: Sắp xếp các ý đã tìm được thành các luận điểm.
- Luận điểm 1: Giải thích vấn đề. Làm rõ các khái niệm cốt lõi.
- Luận điểm 2: Phân tích thực trạng. Nêu các biểu hiện của vấn đề trong đời sống xã hội. (Kèm dẫn chứng)
- Luận điểm 3: Lí giải nguyên nhân. Phân tích nguyên nhân khách quan và chủ quan dẫn đến vấn đề.
- Luận điểm 4: Bàn về hậu quả/ý nghĩa. Chỉ ra những tác động tiêu cực hoặc tích cực của vấn đề. (Kèm dẫn chứng)
- Luận điểm 5: Đề xuất giải pháp/Bài học nhận thức. Nêu những hành động cụ thể cần làm từ phía cá nhân, gia đình và xã hội.
- (Phần mở rộng - nếu có): Phê phán những biểu hiện lệch lạc, sai trái liên quan đến vấn đề.
- Kết bài:
- Khẳng định lại tầm quan trọng của vấn đề.
- Liên hệ bản thân và kêu gọi hành động.
Bước 3: Viết bài hoàn chỉnh
Dựa vào dàn ý chi tiết, hãy bắt đầu viết thành một bài văn hoàn chỉnh. Ở bước này, hãy tập trung vào việc diễn đạt sao cho trôi chảy, mạch lạc. Chú ý cách dùng từ, đặt câu và liên kết các đoạn văn với nhau. Đừng quá lo lắng về lỗi sai, hãy để dòng suy nghĩ của mình tuôn chảy trên trang giấy.
Bước 4: Chỉnh sửa và hoàn thiện
Đây là bước cuối cùng nhưng vô cùng quan trọng. Sau khi viết xong, hãy đọc lại bài viết của mình ít nhất hai lần:
- Lần 1: Đọc để kiểm tra ý tứ. Các luận điểm đã rõ ràng chưa? Lí lẽ có sắc bén không? Dẫn chứng có thuyết phục không? Bố cục có hợp lý không?
- Lần 2: Đọc để sửa lỗi diễn đạt. Kiểm tra lỗi chính tả, ngữ pháp, cách dùng từ, dấu câu. Hãy thử đọc to bài viết của mình lên, điều này sẽ giúp em phát hiện những câu văn lủng củng.
IV. Bài văn mẫu tham khảo
Đề bài: Trình bày suy nghĩ của anh/chị về vấn đề bạo lực học đường trong xã hội hiện nay.
Bài làm
(Mở bài)
Mái trường thường được ví như ngôi nhà thứ hai, nơi ươm mầm tri thức và nuôi dưỡng những tâm hồn đẹp. Thế nhưng, một thực tế đáng buồn là bóng ma bạo lực đang len lỏi vào môi trường giáo dục, biến những nơi an toàn nhất thành nỗi ám ảnh của không ít học sinh. Vấn đề bạo lực học đường đã và đang trở thành một vết nhói nhức trong xã hội, đòi hỏi sự quan tâm và hành động quyết liệt từ tất cả chúng ta.
(Thân bài)
Trước hết, chúng ta cần hiểu rõ, bạo lực học đường là những hành vi cố ý, sử dụng sức mạnh thể chất hoặc quyền lực tinh thần để gây tổn thương, áp chế, hoặc làm hại người khác trong phạm vi trường học. Nó không chỉ đơn thuần là những trận đòn roi, những cú đấm đá mà còn là sự bắt nạt, cô lập, miệt thị bằng lời nói, hay khủng bố tinh thần trên không gian mạng. Thực trạng này đang diễn ra ngày một phức tạp và đáng báo động. Chỉ cần tìm kiếm trên internet, hàng loạt video clip ghi lại cảnh học sinh đánh nhau hội đồng, lăng mạ bạn bè một cách tàn nhẫn xuất hiện đầy rẫy, khiến dư luận không khỏi bàng hoàng, phẫn nộ. Những con số từ các cuộc khảo sát cũng cho thấy tỷ lệ học sinh từng bị bắt nạt hoặc chứng kiến bạo lực đang ở mức đáng lo ngại.
Vậy, đâu là nguyên nhân dẫn đến thực trạng đau lòng này? Về phía chủ quan, sự thay đổi tâm sinh lý ở lứa tuổi vị thành niên khiến các em dễ bị kích động, muốn thể hiện cái tôi một cách lệch lạc và thiếu kỹ năng kiểm soát cảm xúc. Một bộ phận học sinh lại thiếu sự quan tâm, giáo dục đúng mực từ gia đình, cha mẹ mải mê công việc hoặc chính họ cũng là tấm gương xấu về bạo lực. Về phía khách quan, sự bùng nổ của mạng xã hội và các sản phẩm văn hóa độc hại như game, phim ảnh bạo lực đã tiêm nhiễm vào đầu óc non nớt của các em những suy nghĩ và hành vi tiêu cực. Bên cạnh đó, sự phối hợp giữa gia đình, nhà trường và xã hội đôi khi còn lỏng lẻo, chưa đủ sức răn đe và giáo dục kịp thời.
Hậu quả mà bạo lực học đường để lại là vô cùng nặng nề. Đối với nạn nhân, đó là những tổn thương sâu sắc về thể chất và tinh thần, gây ra nỗi sợ hãi, tự ti, trầm cảm, thậm chí có thể dẫn đến những hành động dại dột. Đối với người gây ra bạo lực, các em sẽ dần hình thành nhân cách lệch lạc, trở nên hung hăng, coi thường pháp luật và dễ dàng sa vào con đường tội lỗi. Hơn thế nữa, bạo lực học đường làm xấu đi môi trường giáo dục, gây hoang mang cho phụ huynh và làm suy giảm những giá trị đạo đức tốt đẹp của xã hội.
Để ngăn chặn và đẩy lùi vấn nạn này, cần có sự chung tay của cả cộng đồng. Trước hết, mỗi học sinh cần tự nâng cao nhận thức, học cách tôn trọng sự khác biệt, trang bị kỹ năng sống, kỹ năng giải quyết mâu thuẫn một cách hòa bình. Gia đình phải là điểm tựa vững chắc, cha mẹ cần dành nhiều thời gian hơn để quan tâm, lắng nghe và chia sẻ với con cái. Nhà trường cần tăng cường công tác giáo dục đạo đức, kỷ luật, tổ chức nhiều hoạt động ngoại khóa để học sinh có môi trường phát triển lành mạnh. Đồng thời, xã hội cần có những biện pháp quản lý chặt chẽ hơn các nội dung trên internet và xử lý nghiêm minh các hành vi bạo lực để tạo sức răn đe.
(Kết bài)
Bạo lực học đường là một vấn đề không của riêng ai. Để xây dựng một môi trường học đường thực sự "an toàn, thân thiện, hạnh phúc", mỗi chúng ta hãy hành động bằng tình yêu thương và trách nhiệm. Hãy để mỗi ngày đến trường của học sinh là một ngày vui, chứ không phải là một ngày sợ hãi. Hãy cùng nhau lan tỏa thông điệp "Nói không với bạo lực học đường" ngay từ hôm nay.
C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP
-
Câu hỏi 1: Theo em, sự khác biệt cơ bản giữa lí lẽ và bằng chứng trong văn nghị luận là gì? Tại sao một bài văn nghị luận hay không thể thiếu một trong hai yếu tố này?
Gợi ý trả lời: Lí lẽ là lập luận, là câu trả lời cho câu hỏi "Vì sao?", mang tính phân tích, giải thích. Bằng chứng là minh chứng thực tế, là câu trả lời cho câu hỏi "Ở đâu? Khi nào?", mang tính xác thực. Chúng không thể tách rời vì lí lẽ cần bằng chứng để chứng minh, còn bằng chứng cần lí lẽ để soi sáng, phân tích, nếu không sẽ chỉ là sự liệt kê khô khan.
-
Câu hỏi 2: Lập dàn ý chi tiết cho đề bài: "Suy nghĩ của anh/chị về hiện tượng sống ảo của một bộ phận giới trẻ hiện nay."
Gợi ý trả lời: Dựa vào cấu trúc 3 phần đã hướng dẫn ở mục III.2. Cần xác định các luận điểm chính như: Giải thích "sống ảo", nêu thực trạng (biểu hiện), phân tích nguyên nhân (tâm lý lứa tuổi, áp lực xã hội, sự phát triển của công nghệ), chỉ ra hậu quả (tốn thời gian, xa rời thực tế, ảnh hưởng sức khỏe tâm thần), và đề xuất giải pháp (cân bằng cuộc sống, sử dụng mạng xã hội thông minh).
-
Câu hỏi 3: Em hãy chỉ ra một vấn đề xã hội mà em quan tâm nhất hiện nay và nêu ít nhất ba lí do vì sao em lại quan tâm đến vấn đề đó.
Gợi ý trả lời: Câu hỏi mở, khuyến khích học sinh liên hệ thực tế. Các em có thể chọn các vấn đề như: ô nhiễm môi trường, an toàn thực phẩm, văn hóa thần tượng, áp lực học tập... Lý do có thể xuất phát từ việc vấn đề đó ảnh hưởng trực tiếp đến bản thân, gia đình, hoặc thể hiện trách nhiệm công dân của em đối với xã hội.
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
Như vậy, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu toàn bộ quy trình để tạo lập một văn bản nghị luận về một vấn đề xã hội. Các điểm chính cần ghi nhớ bao gồm: việc xác định đúng vấn đề, xây dựng hệ thống luận điểm logic, sử dụng lí lẽ sắc bén và bằng chứng thuyết phục, tuân thủ bố cục ba phần chặt chẽ. Viết văn nghị luận không chỉ là một bài tập trên lớp, mà còn là cách chúng ta rèn luyện tư duy phản biện, bày tỏ quan điểm và trở thành một công dân có trách nhiệm. Hãy bắt đầu thực hành ngay từ những vấn đề nhỏ nhất xung quanh cuộc sống của mình. Chúc các em thành công và tìm thấy niềm vui trong việc dùng ngòi bút để thể hiện tiếng nói của bản thân!