Soạn bài Viết văn nghị luận về một vấn đề cần giải quyết - Ngữ văn - Lớp 9 - Chân trời sáng tạo

A. Giới thiệu tổng quan

Chào các em học sinh lớp 9! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những dạng bài văn quan trọng và có tính ứng dụng cao nhất trong chương trình Ngữ văn: Viết bài văn nghị luận về một vấn đề cần giải quyết. Đây không chỉ là một yêu cầu trong học tập, mà còn là một kỹ năng thiết yếu giúp các em trở thành những công dân có tư duy phản biện, biết quan tâm đến các vấn đề của cuộc sống và đề xuất những ý tưởng sáng tạo. Bài học này sẽ trang bị cho các em từ khái niệm, cấu trúc, đến quy trình từng bước để hoàn thành một bài văn hoàn chỉnh, thuyết phục. Sau khi học xong, các em sẽ tự tin xác định vấn đề, phân tích nguyên nhân, hậu quả và quan trọng nhất là đề xuất được những giải pháp khả thi, hợp lí.

B. Nội dung chính

1. Tìm hiểu chung về kiểu bài nghị luận về một vấn đề cần giải quyết

1.1. Khái niệm và đặc điểm

Kiểu bài nghị luận về một vấn đề cần giải quyết là dạng văn bản sử dụng lí lẽ, bằng chứng để bàn luận về một vấn đề/hiện tượng trong đời sống (thường là những vấn đề tiêu cực, có hại) và từ đó đề xuất các phương hướng, giải pháp để khắc phục.

Đặc điểm cốt lõi của dạng bài này là tập trung vào khía cạnh "Vấn đề - Giải pháp". Người viết không chỉ dừng lại ở việc mô tả hay phân tích hiện tượng, mà phải đi sâu vào việc tìm kiếm và luận giải cho các giải pháp.

• Tính thời sự, thực tiễn: Các vấn đề được nêu ra thường là những điều đang diễn ra trong xã hội, gần gũi với cuộc sống như: ô nhiễm môi trường, bạo lực học đường, an toàn giao thông, nghiện game online...
• Tính định hướng hành động: Mục đích cuối cùng của bài viết là thuyết phục người đọc về tính đúng đắn, khả thi của các giải pháp, từ đó kêu gọi sự thay đổi trong nhận thức và hành động.
• Lập luận chặt chẽ: Bài viết đòi hỏi một hệ thống luận điểm, lí lẽ, dẫn chứng logic, đi từ thực trạng, nguyên nhân, hậu quả đến các giải pháp cụ thể.

1.2. Yêu cầu đối với kiểu bài

Về nội dung

1. Xác định đúng vấn đề: Phải nêu bật được vấn đề trọng tâm cần bàn luận. Vấn đề đó là gì? Nó đang diễn ra như thế nào?
2. Phân tích sâu sắc: Cần làm rõ các khía cạnh của vấn đề: thực trạng (biểu hiện), nguyên nhân (khách quan, chủ quan), và hậu quả (đối với cá nhân, cộng đồng, xã hội).
3. Đề xuất giải pháp hợp lí, khả thi: Đây là phần quan trọng nhất. Giải pháp phải cụ thể, có cơ sở, và có khả năng thực hiện. Cần giải thích tại sao giải pháp đó lại hiệu quả.
4. Dẫn chứng xác thực: Sử dụng các số liệu, sự kiện, câu chuyện có thật để tăng sức thuyết phục cho bài viết.

Về hình thức

• Bố cục rõ ràng: Bài viết phải có đủ 3 phần Mở bài, Thân bài, Kết bài. Các luận điểm trong thân bài cần được sắp xếp một cách logic.
• Diễn đạt mạch lạc: Sử dụng từ ngữ chính xác, câu văn rõ ràng, có sự liên kết chặt chẽ giữa các câu, các đoạn.
• Giọng văn phù hợp: Cần thể hiện thái độ nghiêm túc, chân thành, có trách nhiệm với vấn đề được nêu ra.

1.3. Phân biệt với các dạng nghị luận khác

Để tránh nhầm lẫn, chúng ta hãy cùng so sánh kiểu bài này với hai dạng nghị luận xã hội quen thuộc khác:

2. Hướng dẫn phân tích đề bài mẫu trong Sách giáo khoa (trang 111)

2.1. Phân tích yêu cầu của đề bài

Đề bài: Hãy viết bài văn nghị luận về một trong các vấn đề sau:

a) Làm thế nào để việc sử dụng mạng xã hội thực sự hữu ích và an toàn?

b) Làm thế nào để ngăn chặn tình trạng bạo lực học đường?

• Yêu cầu về kiểu bài: Nghị luận về một vấn đề cần giải quyết. Cấu trúc câu hỏi "Làm thế nào để..." đã chỉ rõ yêu cầu tập trung vào việc đề xuất giải pháp.
• Yêu cầu về nội dung: Học sinh chọn 1 trong 2 vấn đề.
  • Vấn đề a: Mặt trái của mạng xã hội (không hữu ích, không an toàn) và các giải pháp để sử dụng hiệu quả, an toàn.
  • Vấn đề b: Thực trạng bạo lực học đường và các giải pháp để ngăn chặn.
• Yêu cầu về phạm vi: Các vấn đề gần gũi với lứa tuổi học sinh, đòi hỏi sự quan sát và trải nghiệm thực tế.

2.2. Phân tích bài viết tham khảo (về vấn đề bạo lực học đường)

Sách giáo khoa cung cấp một bài viết tham khảo. Khi đọc bài viết này, các em cần chú ý phân tích cách tác giả triển khai các ý:

Cách tác giả nêu vấn đề (Mở bài)

Tác giả đi từ một thực tế đáng buồn là bạo lực học đường vẫn còn tồn tại, gây ra những hậu quả đau lòng. Từ đó, tác giả đặt ra câu hỏi lớn: "Làm thế nào để ngăn chặn tình trạng này?", trực tiếp dẫn dắt vào vấn đề cần giải quyết.

Cách tác giả phân tích thực trạng, nguyên nhân, hậu quả (Thân bài - Phần đầu)

• Thực trạng: Tác giả nêu các biểu hiện đa dạng của bạo lực học đường, không chỉ về thể chất mà còn cả tinh thần (cô lập, miệt thị...).
• Hậu quả: Chỉ ra những tổn thương sâu sắc đối với nạn nhân, ảnh hưởng đến môi trường giáo dục và cả tương lai của người gây ra bạo lực.
• Nguyên nhân: Phân tích từ nhiều phía: do tâm lí lứa tuổi, do sự thiếu quan tâm của gia đình, do ảnh hưởng từ môi trường xã hội (phim ảnh, game bạo lực)...

Cách tác giả đề xuất và phân tích giải pháp (Thân bài - Phần trọng tâm)

Đây là phần được tác giả đầu tư nhiều nhất. Các giải pháp được đưa ra một cách hệ thống, hướng đến nhiều đối tượng:

1. Về phía gia đình: Cha mẹ cần quan tâm, lắng nghe, dạy con về lòng yêu thương, sự tôn trọng.
2. Về phía nhà trường: Tăng cường giáo dục kĩ năng sống, xây dựng nội quy chặt chẽ, có sự phối hợp giữa các bộ phận.
3. Về phía xã hội: Xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh, quản lí chặt chẽ các nội dung bạo lực.
4. Về phía bản thân học sinh: Tự trang bị kĩ năng tự vệ, sống chan hòa, biết cách giải quyết mâu thuẫn một cách ôn hòa.

Mỗi giải pháp đều được luận giải ngắn gọn về tính cần thiết và cách thức thực hiện, tạo nên sức thuyết phục cao.

3. Quy trình 4 bước viết bài văn nghị luận về một vấn đề cần giải quyết

Bước 1: Chuẩn bị trước khi viết

Lựa chọn đề tài

Nếu đề bài cho phép lựa chọn, hãy ưu tiên những vấn đề em thực sự hiểu và quan tâm. Đó có thể là: ô nhiễm môi trường tại địa phương, áp lực học tập của học sinh, vấn đề văn hóa đọc trong giới trẻ, tình trạng lãng phí thực phẩm...

Tìm ý và thu thập tư liệu

Sau khi có đề tài, hãy đặt ra các câu hỏi để tìm ý:

• Vấn đề này biểu hiện như thế nào? (Thực trạng)
• Vì sao lại có vấn đề này? (Nguyên nhân)
• Nó gây ra tác hại gì? (Hậu quả)
• Chúng ta có thể làm gì để khắc phục? (Giải pháp)

Hãy tìm kiếm thông tin từ sách báo, internet (các trang tin chính thống), phỏng vấn người lớn, và quan trọng nhất là từ những quan sát, trải nghiệm của chính em.

Bước 2: Lập dàn ý chi tiết

Dàn ý là khung xương của bài viết. Một dàn ý chi tiết sẽ giúp em không bỏ sót ý và sắp xếp các luận điểm một cách logic.

A. Mở bài

• Dẫn dắt, giới thiệu về vấn đề cần bàn luận.
• Nêu bật tính cấp thiết, tầm quan trọng của việc phải giải quyết vấn đề này.

B. Thân bài

1. Luận điểm 1: Giải thích và nêu thực trạng của vấn đề.
   • Giải thích ngắn gọn các khái niệm liên quan (nếu có).
   • Trình bày các biểu hiện cụ thể của vấn đề trong đời sống (dẫn chứng).
2. Luận điểm 2: Phân tích nguyên nhân dẫn đến vấn đề.
   • Nguyên nhân khách quan (từ môi trường, xã hội, hoàn cảnh...).
   • Nguyên nhân chủ quan (từ nhận thức, hành động của con người).
3. Luận điểm 3: Chỉ ra hậu quả, tác hại của vấn đề.
   • Đối với cá nhân (sức khỏe, tinh thần, tương lai...).
   • Đối với gia đình, cộng đồng và toàn xã hội.
4. Luận điểm 4: Đề xuất hệ thống giải pháp (PHẦN TRỌNG TÂM).
   • Nêu rõ từng giải pháp. Các giải pháp nên được phân nhóm (VD: giải pháp về nhận thức, giải pháp về hành động; giải pháp từ cá nhân, gia đình, nhà trường, xã hội).
   • Với mỗi giải pháp, cần phân tích ngắn gọn: Tại sao cần làm vậy? Làm như thế nào? Giải pháp đó sẽ mang lại kết quả gì?

C. Kết bài

• Khẳng định lại tầm quan trọng của việc giải quyết vấn đề.
• Tóm lược các giải pháp chính.
• Nêu bài học nhận thức và liên hệ bản thân, kêu gọi hành động.

Bước 3: Viết bài hoàn chỉnh

Dựa vào dàn ý chi tiết, hãy bắt tay vào viết thành một bài văn hoàn chỉnh. Lưu ý:

• Viết Mở bài: Có thể mở bài trực tiếp hoặc gián tiếp, nhưng cần súc tích, hấp dẫn và nêu được vấn đề.
• Viết Thân bài: Mỗi luận điểm nên được viết thành một hoặc một vài đoạn văn. Giữa các đoạn cần có câu hoặc từ ngữ chuyển tiếp (VD: "Bên cạnh những nguyên nhân khách quan, không thể không kể đến những nguyên nhân chủ quan..."; "Từ những hậu quả nghiêm trọng trên, chúng ta cần có những giải pháp cấp bách và đồng bộ...").
• Viết Kết bài: Kết bài cần cô đọng, có sức lan tỏa, tạo dư âm và thúc đẩy hành động.

Bước 4: Chỉnh sửa và hoàn thiện

Sau khi viết xong, đừng vội nộp bài. Hãy dành thời gian đọc lại và tự kiểm tra theo các tiêu chí sau:

1. Lỗi chính tả, dùng từ, ngữ pháp: Đọc kĩ từng câu để sửa các lỗi sai.
2. Bố cục: Các phần, các đoạn đã cân đối và hợp lí chưa?
3. Tính logic: Các lí lẽ, dẫn chứng có phục vụ cho luận điểm không? Các luận điểm có được sắp xếp hợp lí không?
4. Tính thuyết phục: Bài viết đã đủ sức thuyết phục người đọc chưa? Có cần bổ sung dẫn chứng hay lí lẽ nào không?

4. Luyện tập với một đề bài cụ thể

4.1. Đề bài gợi ý

Đề bài: Hiện nay, vấn đề ô nhiễm rác thải nhựa đang là một thách thức lớn đối với môi trường toàn cầu và Việt Nam. Hãy viết bài văn trình bày suy nghĩ của em về vấn đề này và đề xuất các giải pháp để khắc phục.

4.2. Dàn ý chi tiết cho đề bài gợi ý

A. Mở bài

Giới thiệu về "ô nhiễm trắng" - vấn nạn rác thải nhựa đang đe dọa sự sống trên Trái Đất. Nhấn mạnh tính cấp bách của việc tìm ra giải pháp.

B. Thân bài

1. Thực trạng: Rác thải nhựa (túi ni-lông, chai nhựa, hộp xốp...) có mặt ở khắp mọi nơi, từ thành thị đến nông thôn, từ đất liền ra đại dương. Hình ảnh những dòng sông, bãi biển đầy rác.
2. Nguyên nhân:
   • Khách quan: Nhựa rẻ, bền, tiện dụng nên được sản xuất và sử dụng rộng rãi.
   • Chủ quan: Thói quen sử dụng đồ nhựa một lần của người dân; ý thức vứt rác bừa bãi; việc quản lí, thu gom, xử lí rác còn nhiều bất cập.
3. Hậu quả:
   • Làm ô nhiễm môi trường đất, nước, không khí; gây tắc nghẽn cống rãnh, lũ lụt.
   • Đe dọa sinh vật biển, phá hủy hệ sinh thái.
   • Các hạt vi nhựa xâm nhập vào chuỗi thức ăn, ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe con người.
4. Giải pháp (Trọng tâm):
   • Nhóm giải pháp nâng cao nhận thức: Tuyên truyền, giáo dục về tác hại của rác thải nhựa trong trường học, cộng đồng.
   • Nhóm giải pháp thay đổi hành vi cá nhân:
     • Hạn chế tối đa sử dụng đồ nhựa một lần (mang theo bình nước, hộp cơm, túi vải...).
     • Thực hiện phân loại rác tại nguồn để tạo điều kiện cho việc tái chế.
     • Không vứt rác bừa bãi, tham gia các hoạt động dọn dẹp môi trường.
   • Nhóm giải pháp từ phía nhà nước và doanh nghiệp:
     • Ban hành chính sách hạn chế sản xuất và tiêu thụ đồ nhựa dùng một lần.
     • Đầu tư vào công nghệ tái chế hiện đại.
     • Khuyến khích sản xuất các vật liệu thân thiện với môi trường.

C. Kết bài

Khẳng định bảo vệ môi trường là trách nhiệm của tất cả mọi người. Kêu gọi mỗi người hãy bắt đầu từ những hành động nhỏ nhất để "giải cứu hành tinh" khỏi ô nhiễm rác thải nhựa.

C. Câu hỏi ôn tập và bài tập

1. Câu hỏi 1: Nêu sự khác biệt cơ bản về mục đích và trọng tâm của kiểu bài nghị luận về một vấn đề cần giải quyết so với nghị luận về một hiện tượng đời sống.

   Gợi ý trả lời: Trọng tâm của bài nghị luận về một vấn đề cần giải quyết là phần đề xuất giải pháp, mục đích là kêu gọi hành động để thay đổi thực trạng. Trong khi đó, trọng tâm của bài nghị luận về một hiện tượng đời sống là bày tỏ thái độ, đánh giá về hiện tượng, mục đích là định hướng nhận thức.

2. Câu hỏi 2: Tại sao trong bài văn nghị luận về một vấn đề cần giải quyết, việc phân tích nguyên nhân lại có vai trò quan trọng trong việc đề xuất giải pháp?

   Gợi ý trả lời: Việc phân tích đúng và đủ các nguyên nhân (cả khách quan và chủ quan) giúp chúng ta tìm ra giải pháp một cách triệt để, hiệu quả. "Bắt đúng bệnh" thì mới "bốc đúng thuốc". Các giải pháp phải nhắm vào việc giải quyết các nguyên nhân gốc rễ thì vấn đề mới được khắc phục bền vững.

3. Câu hỏi 3: Lập dàn ý chi tiết cho đề bài: "Làm thế nào để khắc phục tình trạng lười đọc sách trong giới trẻ hiện nay?".

   Gợi ý trả lời: Học sinh lập dàn ý theo cấu trúc 3 phần đã hướng dẫn. Chú ý các luận điểm chính:

   • Thực trạng: Giới trẻ dành nhiều thời gian cho mạng xã hội, thiết bị điện tử hơn là đọc sách.
   • Nguyên nhân: Sự hấp dẫn của các phương tiện giải trí khác, thiếu sự định hướng từ gia đình và nhà trường, chưa tìm thấy sách phù hợp với sở thích...
   • Hậu quả: Hạn chế về vốn từ, kiến thức, khả năng tư duy, tâm hồn nghèo nàn...
   • Giải pháp: Xây dựng thói quen đọc từ nhỏ, nhà trường tổ chức các hoạt động khuyến đọc, tạo ra các không gian đọc sách hấp dẫn, bản thân mỗi bạn trẻ chủ động tìm kiếm thể loại mình yêu thích...

D. Kết luận & Tóm tắt

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu toàn bộ quy trình để viết một bài văn nghị luận về một vấn đề cần giải quyết. Chìa khóa để làm tốt dạng bài này nằm ở khả năng quan sát cuộc sống, tư duy logic và một trái tim giàu trách nhiệm. Hãy nhớ rằng, quy trình 4 bước: Chuẩn bị - Lập dàn ý - Viết bài - Chỉnh sửa là kim chỉ nam giúp các em chinh phục mọi đề bài. Kỹ năng viết về một vấn đề và đề xuất giải pháp không chỉ giúp các em đạt điểm cao, mà còn rèn luyện các em trở thành những người trẻ có suy nghĩ độc lập, có khả năng đóng góp tích cực cho sự phát triển của cộng đồng và xã hội. Hãy bắt đầu luyện tập ngay hôm nay nhé!