Soạn bài Vịnh Hạ Long - Ngữ văn - Lớp 9 - Cánh diều

A. MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 9 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những niềm tự hào lớn nhất của đất nước Việt Nam qua văn bản "Vịnh Hạ Long: một kì quan thiên nhiên độc đáo và tuyệt mĩ". Đây không chỉ là một bài học Ngữ văn đơn thuần mà còn là một chuyến du hành bằng ngôn từ đến với di sản thiên nhiên thế giới đã hai lần được UNESCO công nhận. Qua bài soạn này, các em sẽ nắm vững kiến thức nền về tác phẩm, rèn luyện kĩ năng đọc hiểu văn bản thông tin, và đặc biệt là cảm nhận sâu sắc vẻ đẹp hùng vĩ, thơ mộng của Vịnh Hạ Long. Chúng ta sẽ cùng nhau phân tích từng chi tiết, từng hình ảnh để thấy được tài năng của người viết và vẻ đẹp vô song của tạo hóa, từ đó bồi đắp thêm tình yêu quê hương, đất nước và ý thức bảo vệ di sản quý báu này.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. TÌM HIỂU CHUNG

1. Tác giả, tác phẩm

a. Tác phẩm: Văn bản "Vịnh Hạ Long: một kì quan thiên nhiên độc đáo và tuyệt mĩ" được trích từ sách "Non nước Việt Nam" của nhiều tác giả, do NXB Văn hóa - Thông tin phát hành. Đây là một văn bản thông tin (thuyết minh) giới thiệu về một danh lam thắng cảnh nổi tiếng.

b. Thể loại: Văn bản thông tin (cụ thể là văn bản thuyết minh). Mục đích chính của thể loại này là cung cấp thông tin, tri thức một cách khách quan, chính xác, rõ ràng về một đối tượng, sự vật, hiện tượng nào đó. Tuy nhiên, trong văn bản này, yếu tố miêu tả và biểu cảm được kết hợp khéo léo để làm cho thông tin trở nên hấp dẫn và sinh động hơn.

2. Bố cục văn bản

Văn bản có thể được chia thành 3 phần chính, tương ứng với một hành trình khám phá từ khái quát đến cụ thể:

Phần 1 (Từ đầu đến "...kì quan có một không hai của thế giới."): Giới thiệu chung, khái quát về Vịnh Hạ Long, khẳng định vị thế và giá trị độc đáo của kì quan này.
Phần 2 (Tiếp theo đến "...một phong cảnh tuyệt vời."): Miêu tả vẻ đẹp của Vịnh Hạ Long từ góc nhìn trên cao, bao quát.
Phần 3 (Còn lại): Miêu tả vẻ đẹp của Vịnh Hạ Long khi khám phá từ bên trong, đi sâu vào các hang động, ngóc ngách.

Bố cục này rất logic, dẫn dắt người đọc đi từ cái nhìn tổng thể đến chi tiết, từ ngoài vào trong, giúp hình dung một cách toàn diện và sâu sắc về đối tượng được giới thiệu.

II. ĐỌC - HIỂU VĂN BẢN

1. Vẻ đẹp khái quát và vị thế của Vịnh Hạ Long (Phần 1)

Ngay từ phần mở đầu, tác giả đã cung cấp những thông tin cốt lõi nhất để khẳng định giá trị và vị thế của Vịnh Hạ Long.

a. Vị trí địa lí và sự công nhận của thế giới

Tác giả giới thiệu Vịnh Hạ Long là "một thắng cảnh nổi tiếng của Việt Nam ở tỉnh Quảng Ninh", cách Hà Nội 165 km. Thông tin này giúp người đọc xác định rõ vị trí của danh thắng. Quan trọng hơn, tác giả nhấn mạnh: "Đây là một di sản độc đáo vì nó chứa đựng những dấu tích quan trọng trong quá trình hình thành và phát triển lịch sử của Trái Đất". Chi tiết này nâng tầm Vịnh Hạ Long từ một thắng cảnh quốc gia lên một di sản mang giá trị toàn cầu. Việc được UNESCO hai lần công nhận là Di sản Thiên nhiên Thế giới là minh chứng hùng hồn nhất cho giá trị đặc biệt của Vịnh.

b. Sự kết hợp kì diệu của các yếu tố tự nhiên

Vẻ đẹp của Vịnh Hạ Long được miêu tả như một sự tổng hòa của nhiều loại hình nghệ thuật:

"Cái đẹp của Hạ Long trước hết là sự kì vĩ của thiên nhiên. Vịnh Hạ Long là một tác phẩm nghệ thuật tạo hình vĩ đại của thiên nhiên với sự kết hợp hài hoà giữa điêu khắc và hội hoạ, giữa kiến trúc và hội hoạ."

Điêu khắc & Kiến trúc: Thể hiện qua hình dáng của hàng nghìn hòn đảo đá vôi muôn hình vạn trạng, được "đẽo gọt" bởi bàn tay của tạo hóa qua hàng triệu năm.
Hội họa: Thể hiện qua màu sắc của non, nước, mây, trời hòa quyện vào nhau, tạo nên một bức tranh thủy mặc khổng lồ.

Bằng cách ví von này, tác giả đã giúp người đọc cảm nhận được vẻ đẹp đa chiều, vừa hùng vĩ, vừa tinh tế của kì quan.

c. Lời khẳng định về giá trị độc đáo

Câu chốt của phần 1: "Với những giá trị ngoại hạng mang tính toàn cầu như vậy, Vịnh Hạ Long đã được coi là một kì quan có một không hai của thế giới." Đây là một lời khẳng định mạnh mẽ, tóm gọn lại tất cả các giá trị đã nêu, khơi gợi niềm tự hào và sự tò mò của người đọc, thôi thúc họ khám phá những vẻ đẹp cụ thể sẽ được miêu tả ở các phần sau.

2. Vẻ đẹp của Vịnh Hạ Long từ góc nhìn trên cao (Phần 2)

Phần này mở ra một không gian nghệ thuật rộng lớn, cho phép người đọc chiêm ngưỡng vẻ đẹp toàn cảnh của Vịnh Hạ Long.

a. Bức tranh thủy mặc khổng lồ

Tác giả đã sử dụng một phép so sánh vô cùng đắt giá: "Vịnh Hạ Long như một bức tranh thuỷ mặc khổng lồ".

Tranh thủy mặc: là loại tranh vẽ bằng mực Tàu trên giấy hoặc lụa, chỉ dùng các sắc độ của màu đen nhưng vẫn gợi lên được không gian, ánh sáng và cái hồn của cảnh vật.
So sánh với tranh thủy mặc: gợi lên một vẻ đẹp cổ điển, thanh thoát, trang nhã nhưng không kém phần hùng vĩ. Nó không phải là một vẻ đẹp rực rỡ sắc màu mà là vẻ đẹp của sự hài hòa giữa các đường nét, hình khối (đảo đá) và không gian (mặt nước, bầu trời).

b. Vẻ đẹp sống động và đa dạng của các đảo đá

Để bức tranh thủy mặc không tĩnh tại, tác giả đã thổi hồn vào các đảo đá bằng các biện pháp tu từ đặc sắc:

Liệt kê và so sánh: Tác giả liệt kê hàng loạt hình ảnh so sánh độc đáo để miêu tả các hòn đảo: "có hòn giống như ai đó đang hướng về đất liền (hòn Đầu Người), có hòn lại giống như một con rồng đang bay lượn trên mặt nước (hòn Rồng), có hòn lại giống như một ông lão đang ngồi câu cá (hòn Lã Vọng),..."
Nhân hóa: Các đảo đá không còn là những vật vô tri, vô giác mà trở nên sống động, có hồn như những sinh thể: "đảo thì giống như một đoàn dũng sĩ đang xếp hàng tuần tra trên mặt biển", "đảo lại giống như một đám trẻ con tinh nghịch đang túm tụm, vui đùa".

=> Tác dụng: Các biện pháp nghệ thuật này đã biến những hòn đảo đá vô tri thành những nhân vật có tâm hồn, tính cách, làm cho cảnh vật trở nên gần gũi, sinh động và khơi gợi trí tưởng tượng phong phú của người đọc. Vịnh Hạ Long hiện lên không chỉ đẹp mà còn có sức sống mãnh liệt.

3. Vẻ đẹp của Vịnh Hạ Long khi khám phá từ bên trong (Phần 3)

Nếu như phần 2 là cái nhìn bao quát, thì phần 3 đưa người đọc vào một hành trình khám phá cận cảnh, đầy bất ngờ và thú vị.

a. Hành trình khám phá bằng thuyền

Đi thuyền trong lòng vịnh mang lại một trải nghiệm hoàn toàn khác:

"Đi thuyền giữa Hạ Long với muôn vàn đảo đá, ta sẽ cảm thấy mình như lạc vào một thế giới cổ tích đã hoá đá."

Cảm giác "lạc vào thế giới cổ tích" cho thấy một không gian huyền ảo, kì bí. Các đảo đá không còn là những hình khối nhìn từ xa mà trở thành những "bức tường thành", những "pháo đài" vững chãi, tạo ra những luồng lạch, hang động bí ẩn. Hành trình này khơi gợi sự tò mò, ham muốn khám phá của con người.

b. Vẻ đẹp huyền bí, lộng lẫy của các hang động

Đây là điểm nhấn đặc sắc nhất trong vẻ đẹp của Vịnh Hạ Long. Tác giả tập trung miêu tả các hang động nổi tiếng:

Tên gọi gợi hình: Thiên Cung, Đầu Gỗ, Sửng Sốt, Tam Cung... bản thân những cái tên đã gợi lên sự tò mò, kì ảo.
Vẻ đẹp bên trong: Tác giả ví các hang động như "những lâu đài của tạo hoá giữa chốn trần gian". Bên trong là vô vàn nhũ đá, măng đá với hình thù kì lạ, sống động. Dưới ánh sáng, chúng trở nên lấp lánh, rực rỡ, tạo nên một không gian tráng lệ, huyền ảo.

Ngôn ngữ miêu tả ở đoạn này giàu chất thơ, sử dụng những hình ảnh so sánh độc đáo ("lâu đài của tạo hóa") để cực tả vẻ đẹp lộng lẫy, vượt ra ngoài sức tưởng tượng của con người.

c. Vẻ đẹp tinh khôi và bình yên

Bên cạnh sự hùng vĩ, tráng lệ, Hạ Long còn có một vẻ đẹp khác - vẻ đẹp của sự tinh khôi, trong trẻo. Đó là "nước biển trong xanh", là "những bãi cát trắng mịn màng". Vẻ đẹp này mang lại cảm giác thanh bình, yên ả, giúp con người gột rửa mọi ưu phiền, hòa mình vào với thiên nhiên tinh khiết.

4. Đặc sắc nghệ thuật của văn bản

Thành công của văn bản không chỉ đến từ vẻ đẹp của đối tượng được miêu tả mà còn ở nghệ thuật viết tài hoa của tác giả.

Kết hợp nhuần nhuyễn các phương thức biểu đạt: Dù là văn bản thuyết minh (cung cấp thông tin) nhưng yếu tố miêu tả (tả cảnh) và biểu cảm (bộc lộ cảm xúc ngưỡng mộ, tự hào) được sử dụng rất hiệu quả, giúp bài viết không bị khô khan.
Sử dụng dày đặc và sáng tạo các biện pháp tu từ:
- So sánh: "như một bức tranh thuỷ mặc khổng lồ", "giống như một con rồng", "như những lâu đài của tạo hoá"... giúp cụ thể hóa, hình ảnh hóa vẻ đẹp của Vịnh.
- Nhân hóa: "đoàn dũng sĩ", "đám trẻ con tinh nghịch"... thổi hồn vào cảnh vật.
- Liệt kê: Liệt kê tên các hòn đảo, các hang động tạo ấn tượng về sự phong phú, đa dạng.
Ngôn ngữ giàu hình ảnh, chọn lọc: Tác giả sử dụng những tính từ, động từ mạnh, giàu sức gợi như "kì vĩ", "hài hoà", "muôn hình vạn trạng", "lộng lẫy", "huyền ảo"... để gây ấn tượng mạnh mẽ cho người đọc.
Bố cục chặt chẽ, logic: Dẫn dắt người đọc khám phá Vịnh Hạ Long theo một trình tự hợp lí, từ xa đến gần, từ ngoài vào trong, từ khái quát đến cụ thể.

III. TỔNG KẾT

1. Giá trị nội dung

Văn bản đã cung cấp những thông tin chính xác, toàn diện và hấp dẫn về Vịnh Hạ Long. Qua đó, tác giả đã làm nổi bật vẻ đẹp độc đáo, kì vĩ, thơ mộng của kì quan này. Bài viết không chỉ là một bài thuyết minh đơn thuần mà còn là một lời ca ngợi, một niềm tự hào sâu sắc về di sản thiên nhiên quý báu của dân tộc và nhân loại.

2. Giá trị nghệ thuật

Với bố cục chặt chẽ, sự kết hợp hài hòa giữa thuyết minh với miêu tả, biểu cảm, cùng việc vận dụng sáng tạo các biện pháp tu từ, văn bản đã thành công trong việc khắc họa một Vịnh Hạ Long vừa chân thực, vừa sống động, vừa giàu chất thơ, để lại ấn tượng sâu đậm trong lòng người đọc.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Câu hỏi 1: Theo văn bản, những yếu tố nào đã tạo nên vẻ đẹp "độc đáo và tuyệt mĩ" của Vịnh Hạ Long? Hãy trình bày bằng cách gạch đầu dòng các ý chính.
Gợi ý trả lời:
- Sự kì vĩ của thiên nhiên với hàng nghìn hòn đảo đá vôi (giá trị địa chất, địa mạo).
- Sự kết hợp hài hòa giữa các yếu tố nghệ thuật: điêu khắc, hội họa, kiến trúc.
- Vẻ đẹp nhìn từ trên cao: như một bức tranh thủy mặc, các hòn đảo sống động, có hồn.
- Vẻ đẹp khi khám phá từ bên trong: thế giới cổ tích hóa đá, các hang động lộng lẫy, huyền ảo như lâu đài.
- Vẻ đẹp tinh khôi của nước biển, bãi cát.
Câu hỏi 2: Phân tích hiệu quả của phép so sánh "Vịnh Hạ Long như một bức tranh thuỷ mặc khổng lồ".
Gợi ý trả lời:
- Gợi ra vẻ đẹp cổ điển, thanh thoát, hài hòa về đường nét và màu sắc (chủ yếu là sắc độ của non, nước, mây, trời).
- Nhấn mạnh sự hùng vĩ, rộng lớn của cảnh vật ("khổng lồ").
- Thể hiện cái nhìn đầy chất nghệ sĩ của người viết, biến cảnh vật thiên nhiên thành một tác phẩm nghệ thuật.
- Khơi gợi trí tưởng tượng của người đọc về một không gian vừa thực, vừa ảo, vừa tĩnh lặng, vừa biến ảo.
Câu hỏi 3: Sau khi học xong văn bản, em có suy nghĩ gì về trách nhiệm của thế hệ trẻ trong việc giữ gìn và phát huy giá trị của các di sản thiên nhiên như Vịnh Hạ Long? (Viết một đoạn văn khoảng 5-7 câu).
Gợi ý trả lời: Cần nêu được các ý:
- Cảm xúc tự hào về vẻ đẹp và giá trị của di sản.
- Nhận thức được tầm quan trọng của việc bảo vệ di sản trước các tác động của con người và biến đổi khí hậu.
- Nêu ra những hành động cụ thể của bản thân: học tập tìm hiểu về di sản, tuyên truyền cho mọi người, có ý thức bảo vệ môi trường khi tham quan, du lịch, ủng hộ các hoạt động bảo tồn...

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Qua bài soạn "Vịnh Hạ Long: một kì quan thiên nhiên độc đáo và tuyệt mĩ", chúng ta đã cùng nhau chiêm ngưỡng và phân tích vẻ đẹp đa chiều của một trong những di sản vĩ đại nhất của Việt Nam. Từ cái nhìn bao quát như một bức tranh thủy mặc đến hành trình khám phá những hang động lộng lẫy bên trong, văn bản đã khắc họa thành công một Vịnh Hạ Long vừa hùng vĩ, vừa thơ mộng. Bài học không chỉ cung cấp kiến thức địa lí, văn hóa mà còn bồi đắp cho chúng ta niềm tự hào dân tộc và ý thức trách nhiệm. Các em hãy tiếp tục tìm đọc thêm các tài liệu, xem những thước phim về Vịnh Hạ Long để làm giàu thêm hiểu biết và tình yêu của mình đối với di sản quý giá này.