Soạn bài Vội vàng - Ngữ văn - Lớp 12 - Kết nối tri thức

A. Giới thiệu chung về bài thơ Vội vàng

Chào các em học sinh lớp 12 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những thi phẩm đặc sắc nhất của phong trào Thơ mới - bài thơ “Vội vàng” của Xuân Diệu. Được mệnh danh là "ông hoàng thơ tình", Xuân Diệu đã thổi một luồng sinh khí mới vào văn học Việt Nam với cái "tôi" trữ tình đầy khao khát và một quan niệm sống hết mình. "Vội vàng" chính là bản tuyên ngôn nghệ thuật, là tiếng lòng tha thiết yêu đời, yêu người và nỗi sợ hãi trước sự trôi chảy của thời gian. Qua bài soạn này, các em sẽ nắm vững kiến thức nền về tác giả, tác phẩm, phân tích sâu các tầng ý nghĩa, vẻ đẹp nghệ thuật của bài thơ và rút ra những bài học nhân sinh sâu sắc cho riêng mình. Hãy cùng nhau bước vào khu vườn trần gian rực rỡ của Xuân Diệu nhé!

B. Nội dung chính bài học

I. Tìm hiểu chung

1. Tác giả Xuân Diệu

Xuân Diệu (1916-1985), tên khai sinh là Ngô Xuân Diệu, là một trong những nhà thơ tiêu biểu nhất của phong trào Thơ mới giai đoạn 1932-1945. Ông được coi là nhà thơ "mới nhất trong các nhà thơ mới" với những cách tân táo bạo về cả nội dung và nghệ thuật.

Cuộc đời: Quê ở Can Lộc, Hà Tĩnh nhưng sinh ra và lớn lên ở Bình Định. Sự giao thoa văn hóa hai miền đã góp phần tạo nên một hồn thơ phong phú, đa dạng. Ông hoạt động văn học sôi nổi trước và sau Cách mạng tháng Tám, để lại một di sản văn học đồ sộ.
Phong cách nghệ thuật: Thơ Xuân Diệu là tiếng nói của một cái "tôi" cá nhân khao khát giao cảm với đời một cách mãnh liệt. Ông mang đến một quan niệm mới về tình yêu, thời gian và cuộc sống. Thơ ông là sự kết hợp hài hòa giữa cảm xúc nồng nàn của phương Đông và tư duy hiện đại, duy lý của phương Tây, đặc biệt là ảnh hưởng từ chủ nghĩa tượng trưng Pháp. Ngôn ngữ thơ giàu sức gợi, hình ảnh tươi mới, và đặc biệt là sự nhạy cảm với từng khoảnh khắc của sự sống.

2. Tác phẩm Vội vàng

"Vội vàng" là một trong những bài thơ làm nên tên tuổi của Xuân Diệu, kết tinh những nét đặc sắc nhất trong phong cách của ông trước Cách mạng.

Xuất xứ: Bài thơ được in trong tập "Thơ thơ" (1938), tập thơ đầu tay và cũng là tập thơ nổi tiếng nhất của Xuân Diệu.
Mạch cảm xúc: Bài thơ là một dòng chảy cảm xúc mãnh liệt, vận động từ niềm vui sướng, say đắm trước vẻ đẹp cuộc sống trần gian, chuyển sang nỗi lo âu, băn khoăn trước sự ngắn ngủi của kiếp người, và cuối cùng bùng nổ thành khát vọng sống "vội vàng", cuống quýt để tận hưởng từng giây phút.
Bố cục: Có thể chia bài thơ thành 3 phần rõ rệt, tương ứng với mạch cảm xúc:
1. Phần 1 (13 câu đầu): Bức tranh thiên đường nơi trần thế và khát vọng đoạt quyền tạo hóa của thi nhân.
2. Phần 2 (Từ câu 14 đến 29): Những suy tư, chiêm nghiệm về sự trôi chảy của thời gian và sự hữu hạn của đời người.
3. Phần 3 (Còn lại): Lời giục giã sống mãnh liệt, cuồng nhiệt, sống "vội vàng".

II. Phân tích chi tiết văn bản

1. Phần 1 (13 câu đầu): Bức tranh thiên đường trần thế và khát vọng mãnh liệt

Mở đầu bài thơ là một ước muốn ngông cuồng, táo bạo, thể hiện một cái "tôi" đầy quyền năng và khát khao:

Tôi muốn tắt nắng đi
Cho màu đừng nhạt mất;
Tôi muốn buộc gió lại
Cho hương đừng bay đi.

Hành động "tắt nắng", "buộc gió" là hành động của Thượng đế, của tạo hóa. Ở đây, thi nhân muốn chiếm lấy quyền năng đó để níu giữ vẻ đẹp vĩnh hằng của khoảnh khắc hiện tại. Đây là một phát hiện mới mẻ của Thơ mới: con người ý thức được giá trị của bản thân, dám đặt mình vào vị trí trung tâm của vũ trụ để đoạt lấy, gìn giữ cái đẹp.

Sau ước muốn phi thường đó, Xuân Diệu vẽ ra một bức tranh "vườn trần gian" đầy mê hoặc, căng tràn nhựa sống. Vẻ đẹp ấy được cảm nhận bằng tất cả các giác quan:

Thị giác: "đồng nội xanh rì", "lá cành tơ phơ phất", "ánh sáng chớp hàng mi". Màu sắc tươi tắn, hình ảnh non tơ, đầy sức sống.
Khứu giác và vị giác: "tuần tháng mật" của ong bướm, gợi liên tưởng đến sự ngọt ngào, nồng nàn.
Thính giác: "khúc nhạc tình si" của yến anh.
Xúc giác: "cái hôn nhiều" của thần Vui Hằng Gõ Cửa.

Thiên nhiên trong thơ Xuân Diệu không tĩnh tại mà luôn vận động, cựa quậy, tràn đầy tình tứ. Mọi vật đều có đôi có cặp: ong bướm, yến anh. Tất cả hòa quyện tạo nên một bữa tiệc trần gian thịnh soạn, mời gọi. Đỉnh điểm của sự say mê là lời khẳng định: "Tháng giêng ngon như một cặp môi gần". Đây là một so sánh vô cùng độc đáo, táo bạo, "Tây" hóa. Xuân Diệu đã vật chất hóa, tình yêu hóa một khái niệm thời gian trừu tượng, biến nó thành một đối tượng của khao khát thể xác. Qua đó, ông khẳng định một quan niệm thẩm mỹ mới: cái đẹp nhất chính là cuộc sống trần thế này, chứ không phải ở một cõi thiên đường xa xôi nào khác.

2. Phần 2 (Câu 14 - 29): Nỗi băn khoăn về sự hữu hạn của đời người

Đang ở đỉnh cao của sự say đắm, mạch thơ đột ngột chùng xuống với một tiếng thở dài đầy nuối tiếc: "Tôi sung sướng. Nhưng vội vàng một nửa". Niềm vui không trọn vẹn bởi thi nhân nhận ra một quy luật nghiệt ngã của thời gian.

Quan niệm mới về thời gian:

Nếu trong văn học trung đại, thời gian là tuần hoàn (hết xuân này lại có xuân khác), thì với Xuân Diệu, thời gian là một dòng chảy tuyến tính, một đi không trở lại:

Xuân đương tới, nghĩa là xuân đương qua,
Xuân còn non, nghĩa là xuân sẽ già,
Mà xuân hết, nghĩa là tôi cũng mất.

Mỗi khoảnh khắc trôi qua là một sự mất mát không thể lấy lại. Xuân của đất trời có thể quay vòng, nhưng xuân của đời người chỉ có một. Khi tuổi trẻ qua đi, con người cũng mất đi phần đẹp nhất của mình. Nhận thức này mang đến một nỗi buồn sâu sắc, một bi kịch của cái "tôi" cá nhân khi đối diện với sự vô hạn của vũ trụ và sự hữu hạn của kiếp người.

Nỗi nuối tiếc trước sự phai tàn:

Nỗi buồn ấy thấm đẫm vào cảnh vật. Vũ trụ dường như cũng đang rớm lệ, chia phôi:

"Lòng tôi rộng, nhưng lượng trời cứ chật": Sự đối lập giữa khát vọng vô biên của con người và giới hạn khắc nghiệt của thực tại.
"Mùi tháng năm đều rớm vị chia phôi": Thời gian mang theo hương vị của sự ly biệt, tàn phai.
"Khắp sông núi vẫn than thầm tiễn biệt": Cả không gian rộng lớn cũng ngậm ngùi cho sự ra đi của tuổi trẻ.

Câu cảm thán "Chẳng bao giờ, ôi! Chẳng bao giờ nữa..." như một tiếng nấc nghẹn ngào, tuyệt vọng. Đó là sự thức tỉnh đầy đau đớn về sự mất mát không thể cứu vãn. Cái "tôi" trong thơ Xuân Diệu không trốn chạy thực tại mà dũng cảm đối diện với nó, dù điều đó mang lại nỗi đau đớn.

3. Phần 3 (Còn lại): Lời giục giã sống "vội vàng", cuồng nhiệt

Từ nỗi lo âu, bi quan, Xuân Diệu không chìm đắm trong tuyệt vọng. Ngược lại, nhận thức về sự hữu hạn của thời gian đã trở thành động lực thôi thúc một thái độ sống mới, một triết lý sống tích cực: sống vội vàng.

Sự thay đổi về nhịp điệu và giọng thơ:

Mạch thơ chuyển sang dồn dập, gấp gáp. Các câu thơ ngắn lại, điệp từ, điệp cấu trúc được sử dụng liên tiếp: "Mau đi thôi! Mùa chưa ngả chiều hôm". Cái "tôi" trữ tình giờ đây đã chuyển thành cái "ta" mang tính cộng đồng, như một lời kêu gọi, một lời cổ vũ mọi người hãy cùng sống.

Khát vọng giao cảm mãnh liệt, chiếm đoạt sự sống:

Đây là đoạn thơ thể hiện rõ nhất khát khao sống cuồng nhiệt của Xuân Diệu. Ông sử dụng một loạt các động từ mạnh, mang sắc thái chiếm hữu tuyệt đối:

Ta muốn ôm
Cả sự sống mới bắt đầu mơn mởn;
Ta muốn riết mây đưa và gió lượn,
Ta muốn say cánh bướm với tình yêu,
Ta muốn thâu trong một cái hôn nhiều
Và non nước, và cây, và cỏ rạng,

Hành động ôm, riết, say, thâu, cắn không chỉ là sự tận hưởng mà là một sự hòa nhập, chiếm lĩnh, biến vạn vật thành của riêng mình. Thi nhân muốn sống bằng tất cả các giác quan, muốn trải nghiệm cuộc đời ở mức độ cao nhất, mãnh liệt nhất. Bữa tiệc trần gian phải được tận hưởng một cách no nê, đã đầy.

Đỉnh điểm của khát vọng sống là hai câu thơ cuối cùng:

Cho chuếnh choáng mùi thơm, cho đã đầy ánh sáng,
Cho no nê thanh sắc của thời tươi;
- Hỡi xuân hồng, ta muốn cắn vào ngươi!

Câu thơ cuối cùng với động từ "cắn" là một sự phá cách tột cùng, gây ấn tượng mạnh mẽ. Nó thể hiện một tình yêu cuộc sống đến cuồng si, một khát khao tận hưởng đến mức muốn hòa tan, chiếm đoạt đối tượng. "Xuân hồng" không còn là một mùa trong năm mà đã trở thành một thực thể sống động, một trái cấm ngọt ngào mà thi nhân khao khát nếm trải. Đó chính là tuyên ngôn về lẽ sống "vội vàng" - sống hết mình, sống trọn vẹn cho từng khoảnh khắc.

III. Tổng kết giá trị nội dung và nghệ thuật

1. Giá trị nội dung

"Vội vàng" là một trong những bài thơ tiêu biểu nhất cho triết lý sống của Xuân Diệu trước Cách mạng. Bài thơ thể hiện:

Một quan niệm nhân sinh mới mẻ: Quý trọng sự sống cá thể, đề cao quyền hưởng thụ những hạnh phúc trần thế. Sống là để yêu thương, để tận hưởng vẻ đẹp của thiên nhiên, con người.
Một quan niệm về thời gian đầy tính hiện đại: Thời gian là tuyến tính, một đi không trở lại. Điều này tạo ra sự gấp gáp, hối hả trong việc sống và tận hưởng.
Sự xuất hiện của cái "tôi" cá nhân: Một cái "tôi" giàu cảm xúc, khao khát sống, yêu và giao cảm với đời một cách mãnh liệt, táo bạo.

2. Giá trị nghệ thuật

Thành công của "Vội vàng" không chỉ ở nội dung tư tưởng mà còn ở những cách tân nghệ thuật đặc sắc:

Hình thức thơ độc đáo: Kết hợp giữa thể thơ 8 chữ, 5 chữ và những câu thơ tự do, co duỗi linh hoạt theo dòng cảm xúc, tạo nên một nhịp điệu dồn dập, sôi nổi.
Ngôn ngữ và hình ảnh thơ: Ngôn từ giàu sức gợi cảm, những hình ảnh so sánh, ẩn dụ táo bạo, đầy bất ngờ ("Tháng giêng ngon như một cặp môi gần", "Hỡi xuân hồng, ta muốn cắn vào ngươi!").
Giọng điệu thơ: Thay đổi linh hoạt từ say đắm, mê ly sang trầm tư, lo âu rồi lại cuồng nhiệt, hối hả, phản ánh chân thực những cung bậc cảm xúc của cái "tôi" trữ tình.

C. Câu hỏi ôn tập và bài tập

1. Câu hỏi tự luận

Câu 1: Phân tích quan niệm về thời gian và lẽ sống được thể hiện trong bài thơ "Vội vàng" của Xuân Diệu. So sánh với quan niệm về thời gian trong thơ trung đại để làm nổi bật sự mới mẻ của Xuân Diệu.

Gợi ý trả lời: - Phân tích quan niệm thời gian tuyến tính (một đi không trở lại) qua các câu thơ như "Xuân đương tới, nghĩa là xuân đương qua...". - So sánh với quan niệm thời gian tuần hoàn (mùa xuân lặp lại) trong thơ xưa (ví dụ: "Xuân qua xuân lại lại" - Nguyễn Trãi). - Từ quan niệm thời gian đó, phân tích lẽ sống "vội vàng": sống gấp gáp, tận hưởng, tận hiến để chạy đua với thời gian. Nêu bật tính tích cực, nhân văn của lẽ sống này.

Câu 2: Vẻ đẹp của bức tranh thiên nhiên, sự sống trong 13 câu thơ đầu của bài "Vội vàng" được cảm nhận như thế nào? Qua đó, hãy cho biết khát vọng của cái "tôi" trữ tình.

Gợi ý trả lời: - Phân tích các hình ảnh, màu sắc, âm thanh, hương vị... trong đoạn thơ để thấy một "bữa tiệc trần gian" đầy sức sống, non tơ, tình tứ. - Chỉ ra cách cảm nhận bằng nhiều giác quan, đặc biệt là sự cảm nhận qua lăng kính tình yêu. - Từ đó, làm rõ khát vọng của thi nhân: muốn níu giữ, đoạt lấy vẻ đẹp của khoảnh khắc, khẳng định thiên đường là ở ngay trên mặt đất.

Câu 3: Anh/chị có suy nghĩ gì về triết lý sống "vội vàng" của Xuân Diệu? Triết lý đó có còn phù hợp với giới trẻ ngày nay không? Vì sao?

Gợi ý trả lời: - Tóm tắt lại triết lý sống "vội vàng": sống hết mình, trân trọng từng khoảnh khắc, không để lãng phí tuổi trẻ và thời gian. - Trình bày quan điểm cá nhân: đồng tình hay không đồng tình. Cần có lập luận chặt chẽ. - Phân tích sự phù hợp/không phù hợp với bối cảnh xã hội hiện đại: mặt tích cực (thúc đẩy sự năng động, sáng tạo, dám trải nghiệm), mặt tiêu cực nếu hiểu sai (sống gấp, sống buông thả, bất chấp...). Liên hệ với bản thân.

D. Kết luận và tóm tắt

"Vội vàng" không chỉ là một bài thơ tình yêu, một bài thơ về mùa xuân, mà còn là bản tuyên ngôn về lẽ sống của một thế hệ thanh niên khao khát khẳng định mình. Bằng hình thức nghệ thuật điêu luyện và một hồn thơ nồng nàn, mãnh liệt, Xuân Diệu đã gửi gắm một thông điệp vượt thời gian: cuộc sống là hữu hạn và vô cùng quý giá, hãy sống hết mình, sống trọn vẹn từng khoảnh khắc để không phải nuối tiếc. Bài thơ là một lời nhắc nhở sâu sắc cho mỗi chúng ta, đặc biệt là các bạn trẻ, về giá trị của tuổi xuân và ý nghĩa của việc sống một cuộc đời thật sự "đáng sống". Hy vọng qua bài học này, các em sẽ thêm yêu quý vẻ đẹp của cuộc sống và tìm thấy nguồn cảm hứng để sống tích cực hơn mỗi ngày.