A. PHẦN MỞ ĐẦU
Chào các em học sinh lớp 9 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trích đoạn vô cùng hài hước và ý nghĩa từ một trong những tiểu thuyết vĩ đại nhất của văn học thế giới: "Đôn Ki-hô-tê". Đoạn trích mang tên "Vụ cải trang bất thành" của nhà văn Mi-ghen đơ Xéc-van-tét không chỉ mang lại tiếng cười sảng khoái mà còn ẩn chứa những bài học sâu sắc về tình bạn, về sự đối lập giữa mộng tưởng và thực tại. Qua bài soạn này, các em sẽ nắm vững kiến thức nền về tác giả, tác phẩm, đồng thời có khả năng phân tích chi tiết các nhân vật, tình huống truyện độc đáo và nghệ thuật trào phúng đặc sắc của Xéc-van-tét. Chúng ta sẽ cùng nhau giải mã tại sao một kế hoạch được chuẩn bị kỹ lưỡng lại thất bại một cách "dở khóc dở cười", qua đó hiểu thêm về tấm lòng của những người bạn và thế giới quan của chàng hiệp sĩ mộng mơ Đôn Ki-hô-tê.
B. NỘI DUNG CHÍNH
I. Tìm hiểu chung
1. Tác giả Xéc-van-tét
Mi-ghen đơ Xéc-van-tét (Miguel de Cervantes Saavedra, 1547-1616) là một nhà văn, nhà viết kịch, nhà thơ vĩ đại của Tây Ban Nha. Cuộc đời ông trải qua nhiều thăng trầm, từng là lính, bị bắt làm tù binh, chịu cảnh nghèo túng. Chính những trải nghiệm phong phú đó đã trở thành chất liệu quý giá cho các sáng tác của ông.
- Sự nghiệp: Ông được coi là người đặt nền móng cho tiểu thuyết hiện đại châu Âu. Tác phẩm của ông thể hiện tinh thần nhân văn sâu sắc, lòng cảm thông với những con người bé mọn và cái nhìn sắc sảo về xã hội đương thời.
- Tác phẩm tiêu biểu: Nổi tiếng nhất và có ảnh hưởng sâu rộng nhất chính là tiểu thuyết "Đôn Ki-hô-tê" (tên đầy đủ: "El ingenioso hidalgo Don Quijote de la Mancha" – "Nhà quý tộc tài trí xứ Mancha Đôn Ki-hô-tê").
2. Tác phẩm Đôn Ki-hô-tê
Đây là một kiệt tác của văn học thế giới, được xuất bản thành hai phần (phần một năm 1605, phần hai năm 1615).
Tóm tắt cốt truyện: Tác phẩm kể về một lão quý tộc nghèo tên là A-lôn-xô Ki-ha-na ở xứ Mancha. Vì đọc quá nhiều truyện hiệp sĩ, lão bị tiêm nhiễm và tự coi mình là một hiệp sĩ lang thang, lấy tên là Đôn Ki-hô-tê. Lão lên đường trừ gian diệt bạo, giúp người lương thiện cùng với giám mã của mình là một bác nông dân béo lùn, thực dụng tên là Xan-chô Pan-xa. Hành trình của hai thầy trò đã tạo ra vô số tình huống bi hài, va chạm giữa thế giới mộng tưởng của Đôn Ki-hô-tê và thực tại trần trụi.
- Giá trị nội dung: Tác phẩm là bức tranh chân thực về xã hội Tây Ban Nha thế kỷ 16-17. Nó phê phán những tàn dư của lý tưởng hiệp sĩ phong kiến lỗi thời, đồng thời ca ngợi những phẩm chất tốt đẹp của con người như lòng dũng cảm, khát vọng tự do, công lý.
- Giá trị nghệ thuật: Xéc-van-tét đã xây dựng thành công cặp nhân vật bất hủ Đôn Ki-hô-tê và Xan-chô Pan-xa, hai hình tượng tương phản nhưng bổ sung cho nhau. Nghệ thuật trào phúng, châm biếm sắc sảo, bút pháp tả thực và giọng văn hài hước là những thành công nổi bật của tác phẩm.
3. Đoạn trích "Vụ cải trang bất thành"
- Vị trí: Đoạn trích nằm ở chương 26, phần I của tiểu thuyết. Lúc này, Đôn Ki-hô-tê đang "ẩn dật" trong vùng núi Xi-ê-ra Mô-rê-na để bắt chước các hiệp sĩ trong truyện. Những người bạn của chàng là bác phó cạo, cha xứ và một số người khác lo lắng cho sức khỏe của chàng nên đã bàn kế hoạch đưa chàng về nhà.
- Bố cục: Có thể chia làm 2 phần chính:
- Phần 1 (Từ đầu đến "...bộ râu của bác ấy"): Kế hoạch cải trang được bàn bạc và chuẩn bị.
- Phần 2 (Còn lại): Kế hoạch thất bại ngay khi vừa bắt đầu vì màn hóa trang quá lố bịch.
- Tóm tắt đoạn trích: Cha xứ và bác phó cạo quyết định đóng giả làm một nàng công chúa gặp nạn và người hầu để lừa Đôn Ki-hô-tê đi theo họ về làng. Cha xứ sẽ đóng vai công chúa, còn bác phó cạo đóng vai người hầu. Tuy nhiên, khi bác phó cạo đeo bộ râu giả làm từ đuôi bò, trông bộ dạng quá kỳ quặc và tức cười, khiến chính cha xứ cũng không nhịn được. Cuối cùng, kế hoạch phải thay đổi, và họ nhờ một cô gái khác tên là Đô-rô-tê-a đóng vai công chúa.
II. Phân tích chi tiết văn bản
1. Kế hoạch "cải trang" và mục đích cao cả của nhóm bạn
Hành động của cha xứ và bác phó cạo không phải là một trò đùa ác ý. Nó xuất phát từ một mục đích vô cùng tốt đẹp.
a. Những người tham gia và kế hoạch
Nhóm bạn của Đôn Ki-hô-tê, đứng đầu là cha xứ và bác phó cạo, đã vạch ra một kế hoạch chi tiết. Họ hiểu rõ Đôn Ki-hô-tê chỉ hành động theo lý tưởng hiệp sĩ. Vì vậy, cách duy nhất để đưa chàng về là tạo ra một kịch bản mà ở đó, chàng có thể thực thi nhiệm vụ của một hiệp sĩ.
- Kế hoạch: Một người sẽ đóng giả làm "một nàng công chúa gặp nạn", đến cầu cứu hiệp sĩ Đôn Ki-hô-tê. Nàng sẽ kể một câu chuyện bi thương, rằng mình bị một gã khổng lồ hãm hại và cần hiệp sĩ giúp đỡ để giành lại vương quốc. Điều kiện duy nhất là hiệp sĩ phải đi theo nàng đến nơi gã khổng lồ xuất hiện, và không được tháo mặt nạ cho đến khi trả thù xong.
- Phân vai: Ban đầu, cha xứ nhận vai công chúa, còn bác phó cạo đóng vai người hầu gái. Đây là một sự phân vai đầy hài hước ngay từ đầu.
b. Mục đích nhân văn
Điều quan trọng nhất cần nhấn mạnh là mục đích của họ. Họ làm tất cả những điều này không phải để chế giễu Đôn Ki-hô-tê. Ngược lại, họ làm vì tình yêu thương và sự lo lắng cho bạn mình.
Họ nhận thấy tình trạng "điên rồ" của Đôn Ki-hô-tê ngày càng trầm trọng. Việc chàng tự hành xác trong rừng núi có thể nguy hiểm đến tính mạng. Vì vậy, đưa chàng về nhà chữa trị là việc làm cần thiết và nhân đạo.
Hành động của họ cho thấy một tình bạn chân thành. Thay vì bỏ mặc hay cười nhạo, họ tìm mọi cách, kể cả những cách kỳ quặc nhất, để giúp đỡ bạn mình. Đây chính là nét đẹp nhân văn mà Xéc-van-tét muốn gửi gắm.
2. Diễn biến và sự thất bại của vụ cải trang
Sự thất bại của kế hoạch chính là nơi tập trung tiếng cười và tài năng nghệ thuật của tác giả. Sự thất bại này đến từ chính sự lố bịch của màn hóa trang.
a. Màn hóa trang "dở khóc dở cười" của bác phó cạo
Chi tiết miêu tả bác phó cạo chuẩn bị cho vai diễn của mình là đỉnh cao của sự hài hước. Tác giả đã sử dụng nghệ thuật tương phản một cách tài tình:
- Ngoại hình và vai diễn: Bác phó cạo là một người đàn ông, lại phải đóng giả người hầu gái. Bản thân điều này đã mâu thuẫn.
- Trang phục và phụ kiện: Bác mặc một chiếc áo dài của nữ, nhưng điểm nhấn gây cười nhất là "bộ râu giả làm bằng cái đuôi bò màu hung hung". Hình ảnh một người đàn ông mặc váy, lại đeo một bộ râu làm từ đuôi bò vừa dài, vừa rậm, vừa có màu sắc kỳ dị, tạo nên một tổng thể vô cùng kệch cỡm, phi lý.
Tác giả không cần miêu tả dài dòng. Chỉ với vài chi tiết chọn lọc, ông đã vẽ ra một bức chân dung biếm họa không thể nào quên. Tiếng cười bật ra một cách tự nhiên trước sự ngô nghê và lố bịch này.
b. Phản ứng của các nhân vật
Phản ứng của những người chứng kiến càng làm tăng thêm sự hài hước của tình huống.
- Cha xứ: Là người đồng mưu, người đáng lẽ phải giữ vai trò nghiêm túc nhất, lại chính là người không thể nhịn cười. Ông "cứ phải cố mím môi, nếu không thì đã phải bật cười một mẻ no nê". Hành động này cho thấy màn hóa trang lố bịch đến mức ngay cả người trong cuộc cũng không thể chịu nổi.
- Xan-chô Pan-xa: Khi được kể lại, giám mã thực dụng này cũng không thể không bật cười. Tiếng cười của Xan-chô đại diện cho cái nhìn của người tỉnh táo, của thực tế phũ phàng trước những trò mộng mơ, phi lý.
c. Nguyên nhân thất bại
Kế hoạch thất bại không phải do Đôn Ki-hô-tê thông minh phát hiện ra, mà nó sụp đổ từ bên trong, ngay từ khâu chuẩn bị.
- Sự chuẩn bị cẩu thả, nghiệp dư: Kế hoạch dựa trên sự tưởng tượng nhưng lại được thực hiện bằng những vật dụng quá thực tế và thô sơ (đuôi bò).
- Mâu thuẫn nội tại: Họ muốn tạo ra một thế giới ảo để lừa Đôn Ki-hô-tê, nhưng chính họ lại không thể thoát khỏi cái nhìn của thế giới thực. Họ không thể diễn tròn vai khi chính họ cũng thấy vai diễn của mình quá buồn cười.
- Sức mạnh của tiếng cười: Tiếng cười đã phá vỡ sự nghiêm túc cần có của kế hoạch. Nó là biểu hiện của lý trí, của sự tỉnh táo, chống lại sự phi lý, hoang đường.
3. Nghệ thuật trào phúng của Xéc-van-tét
Qua đoạn trích ngắn, tài năng trào phúng bậc thầy của Xéc-van-tét được thể hiện rõ nét.
a. Xây dựng tình huống truyện độc đáo
Tình huống trào phúng được xây dựng trên sự đối lập: một mục đích nghiêm túc (cứu bạn) được thực hiện bằng những phương tiện, hành động hài hước, lố bịch. Sự không tương xứng này chính là cội nguồn của tiếng cười.
b. Nghệ thuật đối lập và tương phản
Tương phản là thủ pháp nghệ thuật được sử dụng xuyên suốt:
- Tương phản giữa mục đích và phương tiện: Cao cả >< Lố bịch.
- Tương phản trong nhân vật: Bác phó cạo (đàn ông) >< Người hầu gái (phụ nữ).
- Tương phản giữa ảo tưởng và thực tế: Thế giới hiệp sĩ trong đầu Đôn Ki-hô-tê >< Màn kịch vụng về của những người bạn.
c. Giọng điệu hài hước, nhân hậu
Điều đặc biệt trong tiếng cười của Xéc-van-tét là nó không phải tiếng cười đả kích, thù địch. Đó là một tiếng cười nhân hậu, bao dung.
- Ông cười sự ngây ngô của bác phó cạo, cha xứ nhưng cũng cho thấy tình bạn đáng quý của họ.
- Ông cười sự điên rồ của Đôn Ki-hô-tê nhưng đồng thời cũng trân trọng những khát vọng tốt đẹp, dù là viển vông, của chàng.
Tiếng cười ở đây có tác dụng thanh lọc, giúp con người nhận ra sự phi lý để sống thật hơn, nhưng vẫn giữ được lòng yêu thương, trân trọng con người.
III. Hướng dẫn trả lời câu hỏi sách giáo khoa
Câu 1: Tóm tắt kế hoạch của nhóm bạn nhằm đưa Đôn Ki-hô-tê về nhà. Mục đích của kế hoạch đó là gì?
Hướng dẫn trả lời:
- Kế hoạch: Cha xứ và bác phó cạo sẽ cải trang. Một người đóng giả công chúa bị nạn, người kia đóng giả người hầu. Họ sẽ đến cầu cứu Đôn Ki-hô-tê, bịa ra chuyện bị gã khổng lồ hãm hại và nhờ hiệp sĩ giúp đỡ. Điều kiện là Đôn Ki-hô-tê phải đi theo họ đến tận nơi mới được chiến đấu.
- Mục đích: Mục đích của họ không phải để trêu chọc mà xuất phát từ sự lo lắng và tình yêu thương dành cho Đôn Ki-hô-tê. Họ muốn đưa chàng ra khỏi chốn rừng núi nguy hiểm để về nhà chữa bệnh, giúp chàng thoát khỏi cơn mê muội vì truyện hiệp sĩ. Đây là một mục đích hoàn toàn nhân văn và cao cả.
Câu 2: Phân tích những chi tiết gây cười trong màn cải trang của bác phó cạo.
Hướng dẫn trả lời:
Học sinh cần chỉ ra các chi tiết miêu tả ngoại hình của bác phó cạo và phân tích sự tương phản, phi lý của chúng:
- Sự tương phản về giới tính: Bác là đàn ông nhưng lại mặc áo dài phụ nữ.
- Chi tiết bộ râu: Đây là chi tiết đắt giá nhất. Bộ râu không chỉ là giả mà còn được làm từ một vật liệu rất thô thiển, buồn cười là "cái đuôi bò màu hung hung". Hình ảnh này tạo ra sự đối lập gay gắt: bộ râu (đặc điểm nam tính) lại được gắn lên một nhân vật đang giả nữ, và chất liệu của nó (đuôi bò) lại gợi sự tầm thường, cục mịch, hoàn toàn không phù hợp với vẻ trang trọng của một người hầu công chúa.
- Phản ứng của cha xứ: Chính người trong cuộc cũng không nhịn được cười, cho thấy màn hóa trang lố bịch đến mức không thể chấp nhận được.
Câu 3: Vì sao kế hoạch của cha xứ và bác phó cạo lại thất bại? Sự thất bại đó cho thấy điều gì?
Hướng dẫn trả lời:
- Nguyên nhân thất bại:
- Kế hoạch thất bại ngay từ khâu chuẩn bị do màn hóa trang quá lố bịch, không thuyết phục, gây cười cho chính người thực hiện.
- Sự nghiệp dư, cẩu thả trong việc chuẩn bị đạo cụ (bộ râu đuôi bò).
- Tiếng cười của lý trí đã phá vỡ bầu không khí trang trọng, nghiêm túc cần có của một vở kịch lừa.
- Ý nghĩa của sự thất bại:
- Nó cho thấy sự đối lập không thể dung hòa giữa thế giới mộng tưởng (truyện hiệp sĩ) và thế giới thực tại (đầy những chi tiết thô sơ, buồn cười).
- Nó cũng cho thấy sự "điên" của Đôn Ki-hô-tê không dễ gì lay chuyển, nhưng đồng thời, những người tỉnh táo cũng không dễ gì bước chân vào thế giới điên rồ ấy một cách trọn vẹn.
- Tạo ra tiếng cười sảng khoái, thể hiện tài năng nghệ thuật trào phúng của tác giả.
Câu 4: Nêu nhận xét về nghệ thuật trào phúng của Xéc-van-tét qua đoạn trích.
Hướng dẫn trả lời:
Học sinh cần tổng kết lại các phương diện nghệ thuật đã phân tích:
- Tạo tình huống trào phúng: Dùng cái hài hước, lố bịch để thực hiện mục đích cao cả.
- Sử dụng thủ pháp đối lập, tương phản: Giữa ngoại hình và vai diễn, giữa mục đích và hành động.
- Xây dựng chi tiết gây cười đặc sắc: Chi tiết bộ râu bằng đuôi bò là một sáng tạo nghệ thuật độc đáo.
- Giọng văn hài hước, nhân hậu: Tiếng cười không mang tính đả kích cay độc mà thể hiện sự cảm thông, yêu mến đối với các nhân vật, dù họ có những hành động ngô nghê. Tiếng cười của Xéc-van-tét là tiếng cười của trí tuệ và lòng nhân ái.
C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP
Dưới đây là một số câu hỏi tự luận để các em củng cố kiến thức và rèn luyện kỹ năng phân tích.
-
Câu hỏi 1: Phân tích sự đối lập giữa mục đích cao cả và phương tiện thực hiện hài hước của nhóm bạn Đôn Ki-hô-tê trong đoạn trích. Qua đó, em có suy nghĩ gì về tình bạn của họ?
Gợi ý trả lời: Làm rõ mục đích (yêu thương, muốn cứu bạn) và các phương tiện (cải trang, bịa chuyện...). Chỉ ra sự không tương xứng này tạo ra tiếng cười. Khẳng định đây là một tình bạn chân thành, đáng quý, vì bạn mà sẵn sàng làm những việc bị cho là ngốc nghếch.
-
Câu hỏi 2: Theo em, tiếng cười trong đoạn trích "Vụ cải trang bất thành" có những ý nghĩa nào?
Gợi ý trả lời: Tiếng cười có nhiều tầng ý nghĩa: tiếng cười giải trí đơn thuần trước sự lố bịch; tiếng cười phê phán nhẹ nhàng sự xa rời thực tế; tiếng cười cảm thông với những nỗ lực vụng về nhưng đáng yêu của con người; tiếng cười của lý trí chiến thắng sự phi lý.
-
Câu hỏi 3: Viết một đoạn văn (khoảng 150 - 200 chữ) trình bày cảm nhận của em về nhân vật cha xứ qua đoạn trích.
Gợi ý trả lời: Nêu những phẩm chất của cha xứ: là người bạn tốt, giàu lòng yêu thương, lo lắng cho bạn bè (chủ mưu kế hoạch); là người có óc hài hước, biết nhìn nhận sự việc một cách thực tế (không nhịn được cười trước màn hóa trang); là người linh hoạt, biết thay đổi kế hoạch khi thấy không ổn. Cha xứ đại diện cho hình ảnh con người tỉnh táo, nhân hậu trong tác phẩm.
D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT
Đoạn trích "Vụ cải trang bất thành" là một tiểu cảnh đặc sắc, hội tụ những nét tinh hoa trong nghệ thuật của Xéc-van-tét. Bằng việc dựng lên một tình huống hài hước, tác giả đã mang đến cho độc giả tiếng cười sảng khoái nhưng cũng đầy suy ngẫm. Chúng ta không chỉ thấy được sự lố bịch của một kế hoạch nghiệp dư mà còn cảm nhận sâu sắc tình bạn chân thành, cao cả mà cha xứ và bác phó cạo dành cho Đôn Ki-hô-tê. Qua đây, sự đối lập muôn thuở giữa mộng tưởng và thực tại, giữa cái cao cả và cái tức cười một lần nữa được khắc họa tài tình. Hy vọng rằng, qua bài học này, các em không chỉ hiểu thêm về một tác phẩm lớn mà còn biết trân trọng những giá trị nhân văn sâu sắc mà văn học mang lại. Hãy thử tìm đọc toàn bộ tác phẩm "Đôn Ki-hô-tê" để có cái nhìn trọn vẹn hơn về cuộc phiêu lưu của chàng hiệp sĩ xứ Mancha nhé!