A. Giới thiệu chung
Chào các em học sinh lớp 12 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một trong những đoạn trích đặc sắc nhất của văn học hiện thực phê phán Việt Nam giai đoạn 1930-1945: "Xuân Tóc Đỏ cứu quốc", trích từ tiểu thuyết trào phúng bất hủ "Số đỏ" của nhà văn Vũ Trọng Phụng. Đoạn trích không chỉ mang lại tiếng cười sảng khoái mà còn ẩn chứa những bài học sâu sắc về xã hội. Thông qua bài soạn này, các em sẽ nắm vững kiến thức nền về tác giả, tác phẩm, phân tích được nghệ thuật trào phúng bậc thầy và chân dung biếm họa của các nhân vật. Từ đó, các em có thể tự tin trả lời các câu hỏi trong sách giáo khoa và đạt kết quả cao trong các bài kiểm tra, bài thi sắp tới.
B. Nội dung chính
I. Tìm hiểu chung
1. Tác giả Vũ Trọng Phụng (1912-1939)
- Cuộc đời: Vũ Trọng Phụng sinh ra tại Hà Nội trong một gia đình nghèo. Cuộc đời ông ngắn ngủi, chỉ kéo dài 27 năm, nhưng sự nghiệp văn chương lại vô cùng đồ sộ. Ông được mệnh danh là "ông vua phóng sự Bắc Kì".
- Sự nghiệp sáng tác: Ông là một cây bút có sức sáng tạo mãnh liệt, hoạt động trên nhiều thể loại: tiểu thuyết, phóng sự, kịch, truyện ngắn... Các tác phẩm của ông đều hướng thẳng vào hiện thực xã hội đương thời, phơi bày những mặt trái, những sự thật trần trụi.
- Phong cách nghệ thuật: Văn chương Vũ Trọng Phụng mang đậm chất trào phúng, châm biếm sâu cay. Ông có biệt tài tạo dựng những tình huống truyện độc đáo, xây dựng những nhân vật biếm họa điển hình và sử dụng ngôn ngữ một cách sắc sảo, đầy biến hóa. Các tác phẩm nổi bật: Số đỏ, Giông tố, Vỡ đê, Cơm thầy cơm cô...
2. Tiểu thuyết "Số đỏ"
- Hoàn cảnh ra đời: "Số đỏ" được đăng trên tờ Hà Nội báo từ số 40 (ngày 7/10/1936) và sau đó được in thành sách vào năm 1938. Tác phẩm ra đời trong bối cảnh xã hội Việt Nam đang chịu ảnh hưởng sâu sắc của văn hóa phương Tây, tạo nên một xã hội "Âu hóa" nửa vời, lố lăng và đầy rẫy những trò bịp bợm.
- Tóm tắt nội dung: Tác phẩm xoay quanh nhân vật chính là Xuân Tóc Đỏ, một kẻ ma cà bông, lưu manh đầu đường xó chợ. Nhờ thời thế và sự may mắn đến mức phi lý, Xuân lần lượt bước vào giới thượng lưu, trở thành "sinh viên trường thuốc", "đốc tờ", "giáo sư quần vợt", "nhà cải cách xã hội", và cuối cùng là một "anh hùng cứu quốc". Cuộc đời Xuân là một chuỗi những trò hề, qua đó Vũ Trọng Phụng đã lột tả bộ mặt giả dối, đồi bại của xã hội thượng lưu thành thị lúc bấy giờ.
- Giá trị tác phẩm:
- Giá trị hiện thực: Phản ánh chân thực một giai đoạn lịch sử với những biến động xã hội phức tạp, đặc biệt là sự lố lăng, kệch cỡm của tầng lớp tư sản thành thị chạy theo lối sống "văn minh rởm".
- Giá trị châm biếm: Tác phẩm là một bức tranh biếm họa khổng lồ, sử dụng tiếng cười trào phúng để phê phán, đả kích sâu cay những thói hư tật xấu, sự giả dối và đạo đức suy đồi của xã hội.
3. Đoạn trích "Xuân Tóc Đỏ cứu quốc"
- Vị trí: Đoạn trích nằm ở chương XVIII của tiểu thuyết, khi sự nghiệp của Xuân Tóc Đỏ đang ở đỉnh cao. Hắn đã trở thành một nhân vật có tầm ảnh hưởng trong xã hội thượng lưu Hà thành.
- Bố cục: Có thể chia đoạn trích thành 2 phần chính:
- Phần 1 (Từ đầu đến "...của nhà vô địch"): Cảnh tượng trận đấu quần vợt và hành động "cứu quốc" của Xuân Tóc Đỏ.
- Phần 2 (Còn lại): Bài diễn văn của Xuân và sự tung hô của đám đông.
II. Đọc hiểu văn bản
1. Tình huống trào phúng: Từ một trận quần vợt đến hành động "cứu quốc"
Vũ Trọng Phụng đã tạo ra một tình huống kịch tính và phi lý đến tột cùng, nơi giá trị bị đảo lộn hoàn toàn, biến cái tầm thường, ích kỷ thành cái cao cả, vĩ đại.
Mâu thuẫn trào phúng cốt lõi: Mâu thuẫn gay gắt giữa bản chất vô nghĩa, cá nhân của hành động và ý nghĩa "cứu quốc" mà xã hội gán cho nó.
- Sân quần vợt biến thành sân khấu chính trị: Một trận đấu thể thao thông thường được đẩy lên thành một sự kiện mang tầm vóc quốc gia. Khán giả không chỉ đến xem quần vợt mà còn để thể hiện "lòng yêu nước". Bầu không khí trở nên căng thẳng, trang trọng một cách giả tạo.
- Hành động "cứu quốc" của Xuân Tóc Đỏ: Thực chất, Xuân Tóc Đỏ chỉ muốn thắng trận đấu vì hai lý do rất cá nhân:
- Một là để giữ lời hứa với cô Tuyết, người tình của hắn.
- Hai là để giữ uy tín của một "giáo sư quần vợt".
- Sự suy diễn lố bịch của đám đông: Đám đông "thượng lưu" lại không nhìn thấy bản chất đó. Họ tự suy diễn hành động của Xuân thành một cử chỉ yêu nước cao cả. Họ cho rằng Xuân đang "hy sinh cái giải nhất của mình để cứu vãn danh dự cho nền quần vợt nước nhà". Mỗi cú đánh của Xuân đều được khoác lên một ý nghĩa chính trị to tát.
=> Qua tình huống này, tác giả đã phơi bày sự rỗng tuếch, ngu dốt và thói a dua, ưa hình thức của xã hội thượng lưu. Họ tự biến mình thành những con rối trong vở kịch do chính họ dựng nên.
2. Chân dung nhân vật biếm họa
a. Xuân Tóc Đỏ - "Anh hùng cứu quốc" bất đắc dĩ
Xuân Tóc Đỏ là một nhân vật điển hình cho loại "anh hùng rởm" do thời thế tạo ra. Hắn là sản phẩm hoàn hảo của một xã hội hỗn loạn, đảo điên.
- Bản chất lưu manh, vô học: Xuất thân từ底层, bản chất của Xuân là sự ma mãnh, cơ hội, và dốt nát. Hắn không hề có ý niệm gì về "tổ quốc" hay "danh dự quốc gia".
- Hành động và lời nói mâu thuẫn:
- Hành động: Chỉ là những cú đánh tennis vì mục đích cá nhân.
- Lời nói: Bài diễn văn của Xuân là một mớ hổ lốn,拼凑 những câu quảng cáo thuốc lậu, những lời tán tỉnh sáo rỗng. Hắn nói "đầy một vẻ chua chát, ngậm ngùi" nhưng thực chất trong đầu hoàn toàn trống rỗng. Ví dụ: "Nước nhà đang lúc hoạn nạn...", "Các ngài hãy noi gương tôi...", "No hope!" (Hết hy vọng!). Những câu nói rời rạc, vô nghĩa lại được đám đông tán thưởng nhiệt liệt.
- Sự "vĩ đại" do xã hội ban tặng: Xuân không tự mình trở thành anh hùng. Chính cái xã hội rởm đời, ưa hư danh đã khoác cho hắn tấm áo "anh hùng cứu quốc". Sự tung hô dành cho Xuân càng cho thấy sự mù quáng và lố bịch của tầng lớp thượng lưu lúc bấy giờ.
b. Đám đông thượng lưu - Những kẻ tự lừa dối
Nếu Xuân Tóc Đỏ là một tên bịp bợm thì đám đông thượng lưu chính là những nạn nhân tự nguyện của trò bịp đó. Họ là những bức chân dung biếm họa sắc nét:
- Cụ Cố Hồng: Một ông già ham danh, hám lợi, luôn tỏ ra vẻ đạo mạo. Khi nghe Xuân diễn thuyết, cụ xúc động đến mức "rưng rưng nước mắt", cho rằng đó là những lời tâm huyết.
- Vợ chồng Văn Minh: Đại diện cho tầng lớp trí thức "tân thời", chủ trương "âu hóa". Họ ủng hộ Xuân một cách mù quáng vì Xuân giúp họ thực hiện những mưu đồ cá nhân (như việc tổ chức đám tang to cho cụ tổ để quảng cáo các mốt mới).
- Các bà, các cô tân thời: Những người chỉ quan tâm đến thời trang, đến việc khoe mẽ bản thân. Họ xem sự kiện này như một cơ hội để trưng diện.
- Quần chúng: Dễ bị kích động, a dua theo đám đông mà không cần hiểu bản chất sự việc. Họ tung hô Xuân chỉ vì thấy người khác tung hô.
=> Toàn bộ xã hội thượng lưu hiện lên như một đám đông hỗn loạn, mất phương hướng, lấy giả làm thật, biến cái xấu xa thành tốt đẹp. Họ là những kẻ vừa đáng cười vừa đáng thương.
3. Nghệ thuật trào phúng bậc thầy của Vũ Trọng Phụng
Thành công của đoạn trích nói riêng và tiểu thuyết "Số đỏ" nói chung đến từ nghệ thuật trào phúng độc đáo và sắc sảo của tác giả.
- Tạo dựng tình huống trào phúng: Như đã phân tích, tình huống một trận quần vợt được nâng tầm thành hành động "cứu quốc" là một sáng tạo nghệ thuật genial. Nó tạo ra tiếng cười từ sự phi lý, nghịch cảnh.
- Cường điệu và nói ngược: Tác giả phóng đại mọi chi tiết để làm nổi bật sự lố bịch. Hành động ích kỷ được gọi là "hy sinh". Kẻ vô học được tôn vinh là "anh hùng". Lời nói vô nghĩa được xem là "diễn văn ái quốc". Thủ pháp này có sức công phá mạnh mẽ, lột trần bản chất giả dối của đối tượng bị châm biếm.
- Xây dựng chân dung biếm họa: Các nhân vật không được khắc họa sâu về nội tâm mà được điển hình hóa, biếm họa hóa. Mỗi nhân vật đại diện cho một thói hư tật xấu của xã hội: Xuân Tóc Đỏ (cơ hội, lưu manh), Cụ Cố Hồng (ham danh), Văn Minh (trí thức rởm)...
- Sử dụng ngôn ngữ linh hoạt, đa giọng điệu: Vũ Trọng Phụng sử dụng ngôn ngữ một cách bậc thầy. Giọng văn khi thì tỉnh táo, khách quan của người kể chuyện, khi thì nhập vào giọng điệu của nhân vật để chế giễu. Ông sử dụng nhiều từ ngữ thời thượng, từ tiếng Pháp, khẩu ngữ... để tạo nên một không khí chân thực và hài hước.
III. Tổng kết
Qua đoạn trích "Xuân Tóc Đỏ cứu quốc", Vũ Trọng Phụng đã thể hiện tài năng trào phúng xuất sắc của mình.
1. Giá trị nội dung
- Vạch trần bộ mặt giả dối, lố lăng, chạy theo hư danh của xã hội thượng lưu thành thị Việt Nam những năm 1930.
- Phê phán các phong trào "cải cách", "âu hóa" nửa vời, chỉ phục vụ cho mục đích cá nhân và làm xã hội thêm rối ren.
- Qua hình tượng Xuân Tóc Đỏ, tác phẩm cho thấy một sự thật chua chát: trong một xã hội thối nát, những kẻ vô lại, cơ hội lại có thể lên ngôi và được tôn vinh.
2. Giá trị nghệ thuật
- Nghệ thuật xây dựng tình huống trào phúng độc đáo, đầy kịch tính.
- Thủ pháp cường điệu, nói ngược, đối lập được sử dụng tài tình.
- Nghệ thuật xây dựng nhân vật biếm họa sắc nét, điển hình.
- Ngôn ngữ kể chuyện sắc sảo, hóm hỉnh và đầy biến hóa.
C. Câu hỏi ôn tập
-
Câu hỏi 1: Phân tích mâu thuẫn trào phúng cơ bản trong đoạn trích "Xuân Tóc Đỏ cứu quốc". Mâu thuẫn đó đã vạch trần điều gì về xã hội đương thời?
Gợi ý trả lời: Phân tích mâu thuẫn giữa bản chất hành động của Xuân (ích kỷ, cá nhân) và cách đám đông nhìn nhận (hành động yêu nước, vĩ đại). Qua đó, vạch trần sự giả dối, ưa hình thức, rỗng tuếch của xã hội thượng lưu.
-
Câu hỏi 2: Chân dung nhân vật Xuân Tóc Đỏ được khắc họa như thế nào qua bài diễn văn "ái quốc" của hắn? Em có nhận xét gì về vai trò của đám đông trong việc tạo nên "anh hùng" Xuân Tóc Đỏ?
Gợi ý trả lời: Phân tích bài diễn văn là một mớ hổ lốn, vô nghĩa, cho thấy sự dốt nát của Xuân. Đám đông đóng vai trò quyết định, chính sự tung hô mù quáng của họ đã biến kẻ bịp bợm thành anh hùng.
-
Câu hỏi 3: Chỉ ra và phân tích hiệu quả của một vài thủ pháp nghệ thuật trào phúng đặc sắc được Vũ Trọng Phụng sử dụng trong đoạn trích.
Gợi ý trả lời: Chọn phân tích 2-3 thủ pháp như: cường điệu (biến trận đấu tennis thành sự kiện quốc gia), nói ngược (gọi hành động tiểu nhân là "cứu quốc"), xây dựng chân dung biếm họa (Cụ Cố Hồng, vợ chồng Văn Minh)...
D. Kết luận và tóm tắt
Đoạn trích "Xuân Tóc Đỏ cứu quốc" là một chương đặc sắc, hội tụ tài năng nghệ thuật trào phúng của Vũ Trọng Phụng. Bằng việc tạo ra một tình huống hài hước đến phi lý, tác giả đã vẽ nên một bức tranh chân thực về xã hội Việt Nam trong cơn lốc "âu hóa" lố lăng, nơi mọi giá trị bị đảo lộn. Hình tượng Xuân Tóc Đỏ và đám đông thượng lưu không chỉ là câu chuyện của quá khứ mà còn mang ý nghĩa cảnh tỉnh sâu sắc về thói hư danh, a dua và sự giả dối trong bất kỳ thời đại nào. Hy vọng bài học hôm nay đã giúp các em hiểu sâu hơn về giá trị của tác phẩm. Hãy tìm đọc toàn bộ tiểu thuyết "Số đỏ" để có cái nhìn trọn vẹn hơn về thiên tài văn chương Vũ Trọng Phụng nhé!