Soạn Kiến thức ngữ văn trang 33 - Ngữ văn - Lớp 10 - Cánh diều

A. MỞ ĐẦU

Các em học sinh thân mến, Ngữ văn không chỉ là cảm thụ cái hay, cái đẹp của tác phẩm mà còn là việc sử dụng ngôn ngữ một cách chính xác và nghệ thuật. Bài học hôm nay trong sách Cánh diều, trang 33, Tập 2 sẽ trang bị cho chúng ta hai mảng kiến thức vô cùng quan trọng: Lỗi về thành phần câu và cách sửa cùng Biện pháp tu từ lặp cấu trúc. Nắm vững kiến thức này không chỉ giúp các em tránh được những sai sót không đáng có khi viết, làm bài văn mạch lạc, rõ ràng hơn mà còn mở ra một công cụ đắc lực để tạo nhịp điệu, nhấn mạnh ý và tăng sức biểu cảm cho lời văn. Sau bài học này, các em sẽ tự tin xác định và sửa các lỗi câu phổ biến, đồng thời biết cách vận dụng phép lặp cấu trúc để nâng tầm bài viết của mình.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Lỗi về thành phần câu và cách sửa

Trong quá trình viết, việc mắc lỗi câu là điều khó tránh khỏi, đặc biệt là các lỗi liên quan đến thành phần câu. Những lỗi này làm cho câu văn trở nên tối nghĩa, sai ngữ pháp và ảnh hưởng đến hiệu quả diễn đạt. Chúng ta hãy cùng tìm hiểu các lỗi thường gặp và cách khắc phục chúng nhé.

1. Lỗi thiếu thành phần nòng cốt (Chủ ngữ - Vị ngữ)

Thành phần nòng cốt của câu gồm Chủ ngữ (CN) và Vị ngữ (VN). Thiếu một trong hai thành phần này hoặc cả hai sẽ khiến câu không hoàn chỉnh về cấu trúc và ý nghĩa.

a. Lỗi thiếu chủ ngữ

Đây là lỗi câu chỉ có thành phần vị ngữ hoặc các thành phần phụ mà không có chủ thể thực hiện hành động, trạng thái được nói đến ở vị ngữ.

Nguyên nhân: Thường xảy ra khi người viết tách một vế câu ghép hoặc một thành phần phụ (trạng ngữ) thành một câu riêng biệt.

Ví dụ sai: Qua tác phẩm “Tắt đèn” đã cho thấy hình ảnh người phụ nữ nông dân trong xã hội cũ.

• Phân tích lỗi: Cụm từ “Qua tác phẩm Tắt đèn” là trạng ngữ chỉ phương tiện, cách thức. Phần còn lại “đã cho thấy hình ảnh...” là vị ngữ. Câu này hoàn toàn thiếu chủ ngữ. Ai cho thấy? Cái gì cho thấy?
• Cách sửa:
  1. Cách 1: Bỏ từ “Qua”, biến trạng ngữ thành chủ ngữ.
     → Câu đúng: Tác phẩm “Tắt đèn” đã cho thấy hình ảnh người phụ nữ nông dân trong xã hội cũ.
  2. Cách 2: Thêm chủ ngữ phù hợp vào câu.
     → Câu đúng: Qua tác phẩm “Tắt đèn”, nhà văn Ngô Tất Tố đã cho thấy hình ảnh người phụ nữ nông dân trong xã hội cũ.

b. Lỗi thiếu vị ngữ

Đây là lỗi câu chỉ có chủ ngữ hoặc chủ ngữ và một số thành phần phụ mà thiếu đi phần vị ngữ nêu lên hành động, trạng thái, đặc điểm của chủ ngữ.

Nguyên nhân: Người viết nhầm lẫn một cụm từ (thường là cụm danh từ hoặc một vế câu phụ) với vị ngữ của câu.

Ví dụ sai: Bạn Lan, người học giỏi nhất lớp tôi.

• Phân tích lỗi: “Bạn Lan” là chủ ngữ. Cụm từ “người học giỏi nhất lớp tôi” là một cụm danh từ, có chức năng giải thích, bổ sung ý nghĩa cho chủ ngữ chứ không phải là vị ngữ. Câu này chưa cho biết bạn Lan làm gì, như thế nào.
• Cách sửa:
  1. Cách 1: Thêm vị ngữ vào câu.
     → Câu đúng: Bạn Lan, người học giỏi nhất lớp tôi, rất khiêm tốn.
  2. Cách 2: Biến cụm danh từ thành vị ngữ bằng cách thêm từ “là”.
     → Câu đúng: Bạn Lan là người học giỏi nhất lớp tôi.

c. Lỗi thiếu cả chủ ngữ và vị ngữ

Đây là trường hợp câu chỉ có thành phần trạng ngữ hoặc các thành phần phụ khác mà không có nòng cốt câu.

Ví dụ sai: Vào một buổi chiều mùa thu đẹp trời.

• Phân tích lỗi: Cả cụm từ “Vào một buổi chiều mùa thu đẹp trời” chỉ là trạng ngữ chỉ thời gian. Câu chưa có thông tin về đối tượng nào và hành động gì xảy ra vào thời điểm đó.
• Cách sửa: Thêm cả chủ ngữ và vị ngữ vào câu.
  → Câu đúng: Vào một buổi chiều mùa thu đẹp trời, chúng tôi rủ nhau đi thả diều.

2. Lỗi thiếu thành phần phụ bắt buộc

Một số động từ, tính từ trong câu đòi hỏi phải có thành phần phụ đi kèm để hoàn chỉnh ý nghĩa. Nếu thiếu thành phần phụ này, câu sẽ trở nên mơ hồ, khó hiểu.

Định nghĩa: Thành phần phụ bắt buộc (còn gọi là bổ ngữ bắt buộc) là thành phần do động từ, tính từ trung tâm của vị ngữ yêu cầu phải có để làm rõ nghĩa.

Ví dụ sai: Bác Hồ đã dành trọn cả cuộc đời.

• Phân tích lỗi: Động từ “dành” yêu cầu phải có đối tượng đi kèm (dành cho ai/cái gì). Câu này mới chỉ nêu Bác Hồ dành cái gì (cả cuộc đời) nhưng chưa rõ là dành cho ai/cho sự nghiệp gì.
• Cách sửa: Thêm bổ ngữ bắt buộc vào câu.
  → Câu đúng: Bác Hồ đã dành trọn cả cuộc đời cho sự nghiệp giải phóng dân tộc.

3. Luyện tập củng cố (Theo SGK trang 33)

Bây giờ, chúng ta sẽ áp dụng kiến thức vừa học để giải quyết các bài tập trong sách giáo khoa.

Bài tập 1: Phát hiện lỗi và sửa các câu sau:

a) Với mong muốn duy trì và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc bằng nhiều hình thức độc đáo, sáng tạo.

• Phân tích lỗi: Câu này chỉ có trạng ngữ chỉ mục đích và phương tiện (“Với mong muốn... sáng tạo”). Câu bị thiếu cả chủ ngữ và vị ngữ.
• Cách sửa: Thêm chủ ngữ và vị ngữ.
  → Câu đúng: Với mong muốn duy trì và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc bằng nhiều hình thức độc đáo, sáng tạo, nhiều bạn trẻ đã thực hiện các dự án văn hóa ý nghĩa.

b) Qua hình ảnh Lục Vân Tiên, một chàng trai tài ba, dũng cảm, trọng nghĩa khinh tài.

• Phân tích lỗi: “Qua hình ảnh Lục Vân Tiên” là trạng ngữ. “Một chàng trai tài ba, dũng cảm, trọng nghĩa khinh tài” là một cụm danh từ đóng vai trò phụ chú, giải thích cho “Lục Vân Tiên”. Câu này thiếu vị ngữ chính.
• Cách sửa 1: Bỏ từ “Qua”, biến cụm danh từ thành vị ngữ bằng cách thêm từ “là”.
  → Câu đúng: Lục Vân Tiên là một chàng trai tài ba, dũng cảm, trọng nghĩa khinh tài.
• Cách sửa 2: Thêm vị ngữ chính cho câu.
  → Câu đúng: Qua hình ảnh Lục Vân Tiên, một chàng trai tài ba, dũng cảm, trọng nghĩa khinh tài, tác giả Nguyễn Đình Chiểu đã gửi gắm lí tưởng sống cao đẹp.

c) Nguyễn Trãi, người anh hùng dân tộc, nhà văn hóa kiệt xuất của dân tộc.

• Phân tích lỗi: Câu thiếu vị ngữ. “Nguyễn Trãi” là chủ ngữ. Cụm danh từ “người anh hùng dân tộc, nhà văn hóa kiệt xuất của dân tộc” chỉ có vai trò định ngữ, giải thích cho chủ ngữ.
• Cách sửa: Thêm từ “là” để biến cụm danh từ thành vị ngữ.
  → Câu đúng: Nguyễn Trãi là người anh hùng dân tộc, nhà văn hóa kiệt xuất của dân tộc.

d) Tặng hoa cho những người mà mình yêu quý.

• Phân tích lỗi: Câu thiếu chủ ngữ. Ai tặng hoa?
• Cách sửa: Thêm chủ ngữ vào đầu câu.
  → Câu đúng: Hành động tặng hoa cho những người mà mình yêu quý thể hiện tình cảm chân thành. (Chủ ngữ là "Hành động tặng hoa...")
  → Hoặc: Chúng ta thường tặng hoa cho những người mà mình yêu quý.

II. Biện pháp tu từ lặp cấu trúc

Bên cạnh việc viết đúng ngữ pháp, sử dụng các biện pháp tu từ sẽ làm cho câu văn, đoạn văn của các em trở nên sinh động và giàu sức biểu cảm hơn. Một trong những biện pháp tu từ hiệu quả là lặp cấu trúc.

1. Khái niệm biện pháp tu từ lặp cấu trúc

Định nghĩa: Lặp cấu trúc (còn gọi là phép song hành, phép liệt kê cấu trúc) là biện pháp tu từ lặp lại một mô hình cấu trúc ngữ pháp (cụm từ, vế câu, câu) trong một chuỗi phát ngôn nhằm tạo ra sự cân đối, nhịp nhàng và nhấn mạnh một ý nghĩa nào đó.

Ví dụ: Trong “Hịch tướng sĩ” của Trần Quốc Tuấn:
“Ta thường tới bữa quên ăn, nửa đêm vỗ gối; ruột đau như cắt, nước mắt đầm đìa.”
“chẳng những thân ta kiếp này tan nát, mà đến trăm năm sau, tiếng dơ khôn rửa, tên xấu còn lưu.”
Ở đây, tác giả không chỉ lặp một từ mà lặp lại cả một cấu trúc câu để thể hiện sự căm tức, uất hận dâng trào.

2. Tác dụng của biện pháp lặp cấu trúc

• Tạo nhịp điệu và sự hài hòa: Việc lặp lại cấu trúc tạo ra âm hưởng nhịp nhàng, cân đối cho câu văn, đoạn thơ, dễ đi vào lòng người đọc.
• Nhấn mạnh ý, khắc sâu cảm xúc: Lặp lại một cấu trúc giúp làm nổi bật ý tưởng cốt lõi, thể hiện những cảm xúc mãnh liệt, dồn dập như sự căm phẫn, nỗi đau, niềm vui, sự tha thiết...
• Tạo sự liên kết chặt chẽ: Các câu, các vế có cùng cấu trúc sẽ liên kết với nhau một cách logic, tạo nên một chỉnh thể thống nhất, mạch lạc.
• Tăng sức thuyết phục: Trong văn nghị luận, lặp cấu trúc giúp các luận điểm, luận cứ được trình bày một cách song song, rõ ràng, tăng tính thuyết phục cho lập luận.

3. Phân biệt lặp cấu trúc với các biện pháp tu từ khác

Các em cần phân biệt rõ biện pháp lặp cấu trúc với phép điệp và phép liệt kê để tránh nhầm lẫn khi phân tích.

Lưu ý: Một câu có thể vừa sử dụng phép lặp cấu trúc, vừa sử dụng phép điệp ngữ và liệt kê. Ví dụ câu về cây tre ở trên vừa lặp cấu trúc (Động từ + Bổ ngữ), vừa điệp từ "giữ", vừa liệt kê các đối tượng được tre bảo vệ.

4. Luyện tập củng cố (Theo SGK trang 34)

Bài tập 2: Chỉ ra và phân tích tác dụng của biện pháp tu từ lặp cấu trúc trong những câu sau:

a) Nước Việt Nam là một, dân tộc Việt Nam là một. Sông có thể cạn, núi có thể mòn, song chân lí đó không bao giờ thay đổi. (Hồ Chí Minh)

• Cấu trúc lặp: [Chủ thể] + là + một.
  • Nước Việt Nam là một.
  • Dân tộc Việt Nam là một.
• Tác dụng: Biện pháp lặp cấu trúc này tạo ra giọng văn đanh thép, hùng hồn, khẳng định một cách chắc chắn, không thể lay chuyển về sự thống nhất, toàn vẹn của lãnh thổ và dân tộc Việt Nam. Nó nhấn mạnh chân lí thiêng liêng và bất biến.

b) Trời xanh đây là của chúng ta
Núi rừng đây là của chúng ta
Những cánh đồng thơm mát
Những ngả đường bát ngát
Những dòng sông đỏ nặng phù sa
(Nguyễn Đình Thi)

• Cấu trúc lặp:
  • Cấu trúc 1: [Danh từ chỉ nơi chốn] + đây + là của chúng ta. (Trời xanh đây là của chúng ta / Núi rừng đây là của chúng ta)
  • Cấu trúc 2: Những + [Danh từ] + [Tính từ]. (Những cánh đồng thơm mát / Những ngả đường bát ngát / Những dòng sông đỏ nặng phù sa)
• Tác dụng:
  • Cấu trúc 1 khẳng định mạnh mẽ chủ quyền thiêng liêng của dân tộc đối với non sông đất nước. Giọng thơ vang lên đầy tự hào, dõng dạc.
  • Cấu trúc 2 (kết hợp với phép liệt kê) vẽ ra một bức tranh đất nước giàu đẹp, trù phú, trải dài từ đồng ruộng, đường sá đến sông ngòi. Phép lặp tạo ra nhịp điệu tha thiết, say mê, thể hiện tình yêu và niềm tự hào vô bờ bến với quê hương.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Để khắc sâu kiến thức, các em hãy thử sức với những câu hỏi và bài tập dưới đây nhé.

1. Câu hỏi 1: Chỉ ra lỗi sai trong các câu sau và nêu cách sửa:

   a) Với tinh thần lao động cần cù và sáng tạo của người dân Việt Nam.

   b) Cuốn sách mà em vừa đọc xong, một câu chuyện đầy cảm động về tình mẫu tử.

   c) Nhằm giúp đỡ các bạn học sinh có hoàn cảnh khó khăn vươn lên trong học tập.

   Hướng dẫn trả lời:

   • a) Thiếu CN-VN. Sửa: Bỏ "Với" hoặc thêm CN-VN (VD: "... người dân Việt Nam đã tạo nên nhiều thành tựu rực rỡ.").
   • b) Thiếu VN. Sửa: Thêm từ "là" (Cuốn sách... là một câu chuyện...) hoặc thêm VN (Cuốn sách... kể về một câu chuyện...).
   • c) Thiếu CN-VN. Sửa: Thêm CN-VN (VD: "Nhà trường đã tổ chức quyên góp nhằm giúp đỡ...").
2. Câu hỏi 2: Viết một đoạn văn ngắn (khoảng 5-7 câu) giới thiệu về ngôi trường của em, trong đó có sử dụng ít nhất một câu bị lỗi thiếu thành phần câu. Sau đó, gạch chân câu lỗi và sửa lại cho đúng.
3. Câu hỏi 3: Tìm một ví dụ về biện pháp tu từ lặp cấu trúc trong một bài thơ hoặc bài hát mà em yêu thích. Chỉ ra cấu trúc được lặp lại và phân tích tác dụng của nó trong việc thể hiện nội dung và cảm xúc.
4. Câu hỏi 4: Viết một đoạn văn nghị luận (khoảng 150 từ) về chủ đề “Lòng yêu nước của thế hệ trẻ”, trong đó có vận dụng hiệu quả biện pháp tu từ lặp cấu trúc để tăng sức biểu cảm và thuyết phục.

   Gợi ý: Em có thể lặp lại các cấu trúc như: “Yêu nước là...”, “Yêu nước không phải là...”, “Thế hệ trẻ phải...”, “Thế hệ trẻ cần...” để tạo sự song hành, nhấn mạnh cho lập luận.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu hai đơn vị kiến thức tiếng Việt quan trọng: lỗi về thành phần câu và biện pháp tu từ lặp cấu trúc. Việc nhận diện và sửa lỗi câu giúp bài viết của các em trở nên chuẩn mực, rõ ràng và mạch lạc. Song song đó, việc vận dụng khéo léo phép lặp cấu trúc sẽ là “chìa khóa vàng” giúp các em tạo ra những câu văn, đoạn văn giàu nhịp điệu, cảm xúc và có sức lay động mạnh mẽ. Hãy nhớ rằng, viết đúng là nền tảng, viết hay là mục tiêu. Thầy/cô mong các em sẽ thường xuyên luyện tập để làm chủ hai công cụ ngôn ngữ hữu ích này trong học tập và cuộc sống.