Soạn Kiến thức ngữ văn trang 43 - Ngữ văn - Lớp 10 - Cánh diều

A. Mở đầu

Chào các em học sinh lớp 10 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một phần kiến thức nền tảng vô cùng quan trọng trong chương trình Ngữ văn lớp 10: Kiến thức ngữ văn về truyện thần thoại và sử thi. Đây là hai thể loại văn học dân gian cổ xưa, không chỉ chứa đựng những câu chuyện hấp dẫn, kỳ ảo mà còn là chiếc chìa khóa giúp chúng ta hiểu về tư duy, nhận thức và văn hóa của người xưa. Việc nắm vững đặc điểm của thần thoại và sử thi sẽ giúp các em tiếp cận các văn bản trong bài học một cách dễ dàng, sâu sắc hơn và cảm nhận trọn vẹn vẻ đẹp của văn học dân gian. Hãy cùng bắt đầu hành trình khám phá thế giới của các vị thần và những anh hùng nhé!

B. Nội dung chính

1. Truyện thần thoại

Truyện thần thoại là một trong những thể loại văn học dân gian ra đời sớm nhất, gắn liền với giai đoạn "bình minh" của loài người. Đây là những câu chuyện kể về thế giới thần linh và quá trình sáng tạo ra thế giới, muôn loài.

a. Khái niệm truyện thần thoại

Thần thoại (myth) là thể loại truyện kể dân gian, thường kể về các vị thần, các nhân vật anh hùng, các nhân vật sáng tạo văn hóa,... với mục đích lí giải các hiện tượng tự nhiên, xã hội và thể hiện khát vọng chinh phục tự nhiên, xây dựng xã hội của con người thời cổ đại.

Hãy tưởng tượng về thời xa xưa, khi con người còn rất nhỏ bé trước thiên nhiên hùng vĩ. Họ không thể giải thích tại sao có ngày và đêm, tại sao có sấm sét, mưa bão. Thần thoại ra đời chính từ nhu cầu muốn lý giải thế giới xung quanh một cách hồn nhiên, ngây thơ. Người xưa đã "sáng tạo" ra các vị thần để "gán" cho họ vai trò tạo ra và chi phối vũ trụ. Ví dụ, thần Trụ Trời dùng đầu đội trời, chân đạp đất để phân chia trời và đất; thần Sét tạo ra sấm chớp...

b. Phân loại truyện thần thoại Việt Nam

Dựa vào nội dung, thần thoại Việt Nam thường được chia thành hai nhóm chính:

• Thần thoại suy nguyên (thần thoại về nguồn gốc): Nhóm này tập trung giải thích nguồn gốc của vũ trụ, Trái Đất, con người và vạn vật. Đây là những câu chuyện về quá trình "khai thiên lập địa".
  • Ví dụ: Truyện Thần Trụ Trời giải thích sự hình thành của trời và đất. Truyện Ông Trời giải thích về vị thần tối cao cai quản vũ trụ. Truyện Cuộc tu bổ cõi trời của Nữ Oa giải thích việc vá trời, cứu nhân gian.
• Thần thoại sáng tạo (thần thoại về các anh hùng văn hóa, tổ nghề): Nhóm này kể về các nhân vật có công sáng tạo ra các giá trị văn hóa, vật chất, dạy cho con người các nghề nghiệp, phong tục, giúp con người có cuộc sống tốt đẹp hơn.
  • Ví dụ: Truyện Sơn Tinh – Thủy Tinh không chỉ giải thích hiện tượng lũ lụt hàng năm ở đồng bằng Bắc Bộ mà còn thể hiện khát vọng và công cuộc trị thủy của người Việt cổ. Sơn Tinh chính là hình tượng người anh hùng văn hóa chống lại thiên tai. Thần Nông được coi là vị tổ dạy dân nghề trồng lúa.

c. Đặc điểm chính của truyện thần thoại

1. Không gian: Không gian trong thần thoại là không gian vũ trụ nguyên sơ, đang trong quá trình tạo lập. Đó là một không gian không xác định cụ thể về địa lý, thường là cõi trời, cõi đất, cõi nước... rộng lớn, kì vĩ và hoang sơ.
2. Thời gian: Thời gian trong thần thoại là thời gian cổ sơ, không xác định, thường được gọi là "thuở sơ khai", "thuở trời đất còn hỗn mang". Đây là thời gian mang tính vĩnh hằng, phi lịch sử.
3. Nhân vật: Nhân vật chính trong thần thoại là các vị thần hoặc các nhân vật mang sức mạnh thần linh. Họ có hình dạng và sức mạnh phi thường, khổng lồ (thần Trụ Trời cao không thể tả xiết, bước một bước là qua mấy ngọn núi). Hành động của họ có quy mô lớn lao, tác động đến cả vũ trụ (đội trời, đạp đất, xây thành, dời núi...).
4. Cốt truyện: Cốt truyện thần thoại thường đơn giản, tập trung vào một sự kiện chính là quá trình sáng tạo hay một chiến công của nhân vật thần linh. Các sự kiện thường được kết nối một cách tự nhiên, xoay quanh việc giải thích một hiện tượng nào đó.
5. Yếu tố kì ảo, hoang đường: Đây là đặc trưng bao trùm của thần thoại. Toàn bộ câu chuyện được xây dựng dựa trên trí tưởng tượng bay bổng của người xưa. Các chi tiết thần kì không chỉ làm câu chuyện hấp dẫn mà còn là phương tiện để người xưa thể hiện nhận thức và quan niệm của mình.

2. Sử thi

Sau thời đại của thần thoại, khi xã hội loài người phát triển hơn, các cộng đồng, bộ lạc, dân tộc được hình thành, sử thi ra đời để ngợi ca những sự kiện trọng đại và những người anh hùng của cộng đồng.

a. Khái niệm sử thi

Sử thi (epic) là thể loại truyện kể dân gian (sử thi dân gian) hoặc văn học viết (sử thi bác học) có quy mô lớn, thường sử dụng văn vần hoặc văn xuôi kết hợp văn vần, kể về những sự kiện trọng đại của quá khứ, có ý nghĩa sống còn đối với cộng đồng, thông qua hình tượng những nhân vật anh hùng cao cả, đẹp đẽ.

Nếu thần thoại là tiếng nói của con người thời cổ đại về vũ trụ, thì sử thi là tiếng nói của cả một cộng đồng về chính mình, về lịch sử, chiến công và vận mệnh của dân tộc mình. Sử thi còn được gọi là "anh hùng ca" vì nó luôn gắn liền với hình tượng người anh hùng.

b. Phân loại sử thi

Sử thi có thể được chia thành hai loại chính:

• Sử thi thần thoại (sử thi dân gian): Ra đời trong xã hội cổ đại, gắn liền với sinh hoạt cộng đồng. Nội dung kể về sự hình thành dân tộc, các cuộc chiến tranh giữa các bộ tộc, công cuộc chinh phục tự nhiên. Ví dụ nổi bật ở Việt Nam là sử thi Đẻ đất đẻ nước (của dân tộc Mường), Đăm Săn, Xinh Nhã (của các dân tộc Tây Nguyên). Trên thế giới có Iliad và Odyssey (Hi Lạp), Ramayana (Ấn Độ).
• Sử thi bác học (sử thi văn học viết): Ra đời trong thời kì văn học viết đã phát triển, do một tác giả cụ thể sáng tác. Sử thi bác học mô phỏng phong cách của sử thi dân gian để kể về những sự kiện lịch sử trọng đại của một quốc gia. Ví dụ: La Chanson de Roland (Bài ca chàng Roland) của Pháp.

c. Đặc điểm chính của sử thi

1. Không gian: Không gian trong sử thi là không gian của cộng đồng, bao gồm không gian sinh hoạt (buôn làng, nhà rông), không gian chiến trận (cánh đồng, rừng núi) và cả không gian kì ảo (thế giới thần linh). Không gian này vừa chân thực, vừa kì vĩ, hoành tráng.
2. Thời gian: Thời gian trong sử thi là thời gian quá khứ, gắn với lịch sử của cộng đồng. Dù có yếu tố kì ảo, nhưng cái lõi của nó là một sự kiện lịch sử có thật hoặc được tin là có thật. Ví dụ, cuộc chiến thành Troy trong sử thi Iliad.
3. Nhân vật: Nhân vật trung tâm là người anh hùng đại diện cho sức mạnh, phẩm chất và khát vọng của cả cộng đồng. Người anh hùng sử thi thường có lai lịch cao quý, tài năng và sức mạnh phi thường, luôn hành động vì danh dự và lợi ích chung của bộ tộc, dân tộc. Ví dụ: Đăm Săn (sử thi Đăm Săn), A-sin (sử thi Iliad).
4. Cốt truyện: Cốt truyện sử thi có quy mô lớn, xoay quanh những biến cố trọng đại như chiến tranh, xây dựng đất nước, những hành trình đầy thử thách... Cốt truyện thường được tổ chức thành các chương, hồi, các khúc ca.
5. Lời văn: Lời văn sử thi trang trọng, giàu hình ảnh, có nhịp điệu, thường sử dụng các biện pháp so sánh, phóng đại, trùng điệp để tô đậm sự kì vĩ của nhân vật và sự kiện. Ngôn ngữ sử thi là ngôn ngữ ngợi ca, mang tính cộng đồng cao.

3. So sánh truyện thần thoại và sử thi

Để hiểu rõ hơn về hai thể loại này, chúng ta hãy cùng nhau đặt chúng lên bàn cân so sánh nhé. Việc so sánh sẽ giúp các em nhận ra những điểm tương đồng và khác biệt cốt lõi, từ đó không bị nhầm lẫn khi phân tích tác phẩm.

Điểm giao thoa giữa thần thoại và sử thi

Dù khác biệt, giữa thần thoại và sử thi vẫn có sự giao thoa mật thiết. Nhiều tác phẩm sử thi, đặc biệt là sử thi thời kì đầu, vẫn mang đậm dấu ấn của thần thoại. Nhân vật anh hùng trong sử thi thường có nguồn gốc thần linh hoặc được các vị thần giúp đỡ (ví dụ: A-sin trong Iliad là con của nữ thần Thétis). Các yếu tố kì ảo, siêu nhiên vẫn xuất hiện dày đặc trong sử thi. Điều này cho thấy sử thi là một bước phát triển tiếp nối của thần thoại, khi tư duy con người đã chuyển từ việc lý giải tự nhiên sang nhận thức về sức mạnh của cộng đồng và cá nhân anh hùng.

C. Câu hỏi ôn tập

1. Câu hỏi 1: Trình bày khái niệm và các đặc điểm cơ bản (nhân vật, không gian, thời gian, cốt truyện) của truyện thần thoại. Lấy một ví dụ từ truyện thần thoại Việt Nam mà em biết để minh họa.

   Gợi ý trả lời: Nêu định nghĩa thần thoại. Liệt kê và phân tích các đặc điểm về nhân vật (thần linh, sức mạnh phi thường), không gian (vũ trụ sơ khai), thời gian (cổ sơ, không xác định), cốt truyện (đơn giản, giải thích hiện tượng). Lấy ví dụ truyện Thần Trụ Trời: nhân vật là thần, hành động đội trời, đạp đất trong không gian trời đất hỗn mang, thời gian sơ khai để giải thích sự hình thành trời đất, núi, sông.

2. Câu hỏi 2: Sử thi là gì? Nêu những đặc điểm chính của thể loại sử thi. Vì sao nhân vật anh hùng trong sử thi thường là hình ảnh tập trung những gì cao đẹp nhất của cộng đồng?

   Gợi ý trả lời: Nêu định nghĩa sử thi. Phân tích các đặc điểm về nhân vật, không gian, thời gian, cốt truyện, lời văn. Giải thích: Nhân vật anh hùng là biểu tượng, là hiện thân cho lý tưởng, sức mạnh, danh dự và khát vọng của cả cộng đồng. Vì vậy, cộng đồng gửi gắm vào người anh hùng tất cả những phẩm chất tốt đẹp nhất mà họ ngưỡng mộ và hướng tới (dũng cảm, tài giỏi, trọng danh dự, vì lợi ích chung...).

3. Câu hỏi 3: So sánh điểm giống và khác nhau cơ bản giữa truyện thần thoại và sử thi. Theo em, điểm khác biệt nào là quan trọng nhất để phân biệt hai thể loại này?

   Gợi ý trả lời: Kẻ bảng hoặc trình bày thành các ý rõ ràng về điểm giống (đều là truyện kể dân gian, có yếu tố kì ảo, hoang đường) và khác nhau (về mục đích, nhân vật, bối cảnh, cốt truyện...). Điểm khác biệt quan trọng nhất có thể là mục đích sáng tác và nhân vật trung tâm. Thần thoại tập trung vào thần linh để lý giải tự nhiên, còn sử thi tập trung vào anh hùng để ngợi ca cộng đồng. Đây là sự khác biệt cốt lõi phản ánh sự phát triển trong tư duy và xã hội của con người.

D. Kết luận & Tóm tắt

Qua bài học hôm nay, chúng ta đã cùng nhau hệ thống hóa lại hai thể loại văn học dân gian vô cùng đặc sắc là truyện thần thoại và sử thi. Thần thoại giúp ta hiểu về tư duy hồn nhiên và khát vọng lý giải thế giới của người nguyên thủy, trong khi sử thi là bản hùng ca về sức mạnh cộng đồng và hình tượng người anh hùng. Việc nắm vững khái niệm, đặc điểm và biết cách so sánh hai thể loại này không chỉ giúp các em học tốt các văn bản trong sách giáo khoa mà còn mở ra một cánh cửa để khám phá kho tàng văn học dân gian phong phú của Việt Nam và thế giới. Hãy tiếp tục đọc và tìm hiểu thêm các tác phẩm thần thoại, sử thi để làm giàu thêm vốn văn hóa của mình nhé!