Soạn Thực hành tiếng Việt trang 116 - Ngữ văn - Lớp 11 - Cánh diều

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 11 thân mến! Kĩ năng viết là một trong những công cụ quan trọng nhất giúp chúng ta biểu đạt tư tưởng, tình cảm và tri thức. Một văn bản mạch lạc, rõ ràng không chỉ thể hiện sự am hiểu về vấn đề mà còn cho thấy sự cẩn trọng và tư duy logic của người viết. Tuy nhiên, trong quá trình tạo lập văn bản, chúng ta đôi khi mắc phải những lỗi cơ bản về ngữ pháp và logic, làm giảm hiệu quả biểu đạt. Bài học Thực hành tiếng Việt trang 116 hôm nay sẽ trang bị cho các em kiến thức và kĩ năng để nhận diện, phân tích và sửa chữa hai loại lỗi phổ biến: lỗi về thành phần câu và lỗi logic. Qua bài học này, các em sẽ tự tin hơn trong việc xây dựng những câu văn chuẩn mực và những đoạn văn chặt chẽ, thuyết phục, nâng cao toàn diện kĩ năng viết của mình.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Tri thức tiếng Việt trọng tâm

Trước khi đi vào giải quyết các bài tập cụ thể, chúng ta cần nắm vững phần lí thuyết nền tảng. Đây là chìa khóa giúp các em hiểu sâu bản chất của các lỗi sai và có phương pháp sửa chữa hiệu quả.

1. Lỗi về thành phần câu

Câu là đơn vị cơ bản của ngôn ngữ dùng để biểu đạt một ý trọn vẹn. Một câu đúng ngữ pháp tiếng Việt thường phải có đủ hai thành phần chính là chủ ngữ và vị ngữ. Thiếu một trong hai thành phần này sẽ khiến câu trở nên què quặt, tối nghĩa và sai cấu trúc.

a. Lỗi thiếu chủ ngữ

Khái niệm: Lỗi thiếu chủ ngữ xảy ra khi câu chỉ có thành phần vị ngữ hoặc các thành phần phụ mà không có thành phần nòng cốt trả lời cho câu hỏi "Ai?", "Cái gì?", "Con gì?" thực hiện hành động, trạng thái được nêu ở vị ngữ.

Nguyên nhân: Thường do người viết tách bộ phận trạng ngữ hoặc khởi ngữ thành một câu riêng, hoặc sau một vế câu ghép, người viết quên không thêm chủ ngữ cho vế câu sau.
Ví dụ về lỗi sai:
Qua tác phẩm "Chí Phèo" của Nam Cao đã cho thấy số phận bi thảm của người nông dân.
(Câu này có trạng ngữ "Qua tác phẩm..." và vị ngữ "đã cho thấy..." nhưng thiếu chủ ngữ. Ai cho thấy? Tác phẩm hay tác giả?)
Cách sửa:
- Cách 1: Bỏ từ "Qua", biến trạng ngữ thành chủ ngữ.
  → Tác phẩm "Chí Phèo" của Nam Cao đã cho thấy số phận bi thảm của người nông dân.
- Cách 2: Thêm chủ ngữ phù hợp.
  → Qua tác phẩm "Chí Phèo" của Nam Cao, nhà văn đã cho thấy số phận bi thảm của người nông dân.

b. Lỗi thiếu vị ngữ

Khái niệm: Lỗi thiếu vị ngữ xảy ra khi câu chỉ có chủ ngữ và các thành phần phụ mà không có bộ phận trả lời cho câu hỏi "Làm gì?", "Như thế nào?", "Là gì?".

Nguyên nhân: Người viết có thể nhầm lẫn một cụm từ chỉ đối tượng (danh từ, cụm danh từ) là vị ngữ, hoặc câu quá dài khiến người viết quên mất phần vị ngữ cần diễn đạt.
Ví dụ về lỗi sai:
Bạn Lan, người học sinh giỏi nhất lớp tôi.
(Câu này có chủ ngữ là "Bạn Lan" và thành phần phụ chú giải thích "người học sinh giỏi nhất lớp tôi", nhưng hoàn toàn thiếu vị ngữ để nói về hành động hay đặc điểm của bạn Lan).
Cách sửa:
- Cách 1: Thêm vị ngữ phù hợp.
  → Bạn Lan, người học sinh giỏi nhất lớp tôi, rất chăm chỉ.
- Cách 2: Biến thành phần phụ chú thành vị ngữ.
  → Bạn Lan là người học sinh giỏi nhất lớp tôi.

2. Lỗi logic

Lỗi logic không phải là lỗi sai về ngữ pháp mà là lỗi về mặt nội dung, ý nghĩa. Nó làm cho các ý trong câu, trong đoạn văn mâu thuẫn, thiếu liên kết hoặc không hợp lí, khiến người đọc khó hiểu hoặc hiểu sai vấn đề.

a. Khái niệm và tác hại

Khái niệm: Lỗi logic là những sai sót trong mối quan hệ ngữ nghĩa giữa các bộ phận trong câu hoặc giữa các câu trong một đoạn văn, văn bản.

Tác hại: Làm cho văn bản trở nên rời rạc, thiếu thuyết phục, thậm chí phi lí. Nó thể hiện sự yếu kém trong tư duy và lập luận của người viết.

b. Một số lỗi logic thường gặp

Lỗi mâu thuẫn: Các ý trong câu, trong đoạn văn phủ định lẫn nhau.
Ví dụ: "Hắn vừa hiền lành lại vừa độc ác." (Nếu không có ngữ cảnh giải thích sự phức tạp của nhân vật, câu này gây mâu thuẫn).
Lỗi không tương hợp về phạm trù: Gộp các sự vật, khái niệm không cùng loại vào một nhóm.
Ví dụ: "Trong vườn nhà em có rất nhiều cây ăn quả và rau xanh như xoài, ổi, rau muống, cam." (Rau muống không phải là cây ăn quả).
Lỗi sai về quan hệ nguyên nhân - kết quả: Gán ghép một nguyên nhân không phù hợp cho một kết quả nào đó.
Ví dụ: "Vì trời mưa nên em được điểm 10." (Không có mối liên hệ nhân quả).
Lỗi lặp lại ý một cách vô nghĩa: Diễn đạt một nội dung bằng nhiều cách nói khác nhau mà không bổ sung thêm thông tin mới.
Ví dụ: "Truyện Kiều là một kiệt tác văn học xuất sắc của Nguyễn Du." ("Kiệt tác" đã bao hàm ý nghĩa "xuất sắc").

II. Hướng dẫn giải bài tập trang 116 SGK Cánh diều

Bây giờ, chúng ta sẽ vận dụng những kiến thức vừa ôn tập để giải quyết các bài tập trong sách giáo khoa.

Câu 1 (Trang 116 SGK Ngữ văn 11 Tập 2)

Yêu cầu: Phát hiện và sửa lỗi về thành phần câu trong các trường hợp sau:

a. Với kết quả của sự nỗ lực học tập trong suốt năm qua đã giúp Lan đạt danh hiệu học sinh giỏi.

Phân tích lỗi: Câu này có cấu trúc tương tự ví dụ về lỗi thiếu chủ ngữ chúng ta đã phân tích. Cụm từ "Với kết quả của sự nỗ lực học tập trong suốt năm qua" là một trạng ngữ chỉ phương tiện/cách thức. Phần còn lại "đã giúp Lan đạt danh hiệu học sinh giỏi" là vị ngữ. Toàn bộ câu thiếu chủ ngữ - Ai/Cái gì đã giúp Lan?
Cách sửa:
- Cách 1: Bỏ từ "Với", biến trạng ngữ thành chủ ngữ.
  → Kết quả của sự nỗ lực học tập trong suốt năm qua đã giúp Lan đạt danh hiệu học sinh giỏi. (Đây là cách sửa đơn giản và hiệu quả nhất).
- Cách 2: Giữ nguyên trạng ngữ và thêm chủ ngữ.
  → Với kết quả của sự nỗ lực học tập trong suốt năm qua, việc học tập đó đã giúp Lan đạt danh hiệu học sinh giỏi. (Cách này hơi dài dòng nhưng vẫn đúng ngữ pháp).

b. Hình ảnh người nông dân suốt đời đói nghèo, bị áp bức nhưng vẫn giữ được bản chất lương thiện.

Phân tích lỗi: Câu này có chủ ngữ là "Hình ảnh người nông dân" và một cụm tính từ rất dài bổ nghĩa cho chủ ngữ: "suốt đời đói nghèo, bị áp bức nhưng vẫn giữ được bản chất lương thiện". Tuy nhiên, câu hoàn toàn thiếu vị ngữ. Hình ảnh người nông dân đó thì làm sao?, như thế nào?
Cách sửa:
- Cách 1: Thêm vị ngữ để hoàn chỉnh câu.
  → Hình ảnh người nông dân suốt đời đói nghèo, bị áp bức nhưng vẫn giữ được bản chất lương thiện đã gây xúc động mạnh cho người đọc.
- Cách 2: Biến cụm tính từ bổ nghĩa thành vị ngữ bằng cách thêm các từ "là", "hiện lên"...
  → Hình ảnh người nông dân hiện lên suốt đời đói nghèo, bị áp bức nhưng vẫn giữ được bản chất lương thiện.
- Cách 3: Thay đổi chủ ngữ để câu hợp lí hơn.
  → Người nông dân suốt đời đói nghèo, bị áp bức nhưng vẫn giữ được bản chất lương thiện. (Câu này vẫn thiếu vị ngữ). Cần phải sửa thành: Người nông dân dù suốt đời đói nghèo, bị áp bức nhưng vẫn giữ được bản chất lương thiện. (Ở đây, "Người nông dân" là chủ ngữ, "vẫn giữ được..." là vị ngữ).

Câu 2 (Trang 116 SGK Ngữ văn 11 Tập 2)

Yêu cầu: Chỉ ra lỗi logic trong các câu sau và sửa lại cho đúng.

a. Tràng là một người nông dân nghèo khổ, xấu xí, thô kệch nhưng lại có một trái tim nhân hậu, trong sáng và luôn khao khát hạnh phúc.

Phân tích lỗi: Câu này không sai về ngữ pháp, nhưng cách dùng từ nối "nhưng" tạo ra một lỗi logic ngầm. Từ "nhưng" thể hiện sự tương phản, đối lập. Việc đặt "nghèo khổ, xấu xí, thô kệch" đối lập với "có trái tim nhân hậu..." vô hình trung tạo ra một giả định sai lầm rằng: người nghèo khổ, xấu xí thì thường không nhân hậu. Điều này là một định kiến không đúng.
Cách sửa: Chúng ta nên thay từ nối để thể hiện mối quan hệ bổ sung, song hành thay vì đối lập.
- Cách 1: Thay từ "nhưng" bằng từ "và", "đồng thời".
  → Tràng là một người nông dân nghèo khổ, xấu xí, thô kệch, đồng thời có một trái tim nhân hậu, trong sáng và luôn khao khát hạnh phúc.
- Cách 2: Dùng dấu phẩy hoặc chấm phẩy để liệt kê các đặc điểm.
  → Tràng là một người nông dân nghèo khổ, xấu xí, thô kệch; anh có một trái tim nhân hậu, trong sáng và luôn khao khát hạnh phúc.
- Cách 3: Sử dụng cấu trúc nhấn mạnh phẩm chất bên trong.
  → Tuy có vẻ ngoài nghèo khổ, xấu xí, thô kệch, Tràng lại có một trái tim nhân hậu, trong sáng và luôn khao khát hạnh phúc. (Cách dùng "Tuy... nhưng/lại" ở đây hợp lí hơn vì nó đối lập giữa vẻ ngoài và phẩm chất bên trong).

b. Chúng em đã được đi tham quan Viện Bảo tàng Lịch sử Quốc gia và Lăng Bác, được nghe kể nhiều câu chuyện về lịch sử giữ nước và dựng nước của dân tộc. Nhờ đó, chúng em càng thêm yêu quý và tự hào về các di tích lịch sử của đất nước.

Phân tích lỗi: Lỗi logic nằm ở mối quan hệ giữa hai câu. Câu đầu kể về việc đi tham quan hai địa điểm (Viện Bảo tàng Lịch sử, Lăng Bác) và nghe chuyện lịch sử. Câu sau kết luận rằng nhờ đó mà yêu quý "các di tích lịch sử của đất nước". Lăng Bác là một di tích lịch sử đặc biệt, nhưng việc chỉ tham quan hai địa điểm này không đủ để suy ra tình yêu với "các" (số nhiều, chỉ chung) di tích trên cả nước. Mối quan hệ nhân quả ở đây hơi khiên cưỡng và phạm vi kết luận quá rộng so với tiền đề.
Cách sửa: Cần thu hẹp phạm vi của kết luận để tương xứng với trải nghiệm đã nêu.
- Cách 1: Sửa đối tượng ở câu kết luận.
  → Chúng em đã được đi tham quan Viện Bảo tàng Lịch sử Quốc gia và Lăng Bác, được nghe kể nhiều câu chuyện về lịch sử giữ nước và dựng nước của dân tộc. Nhờ đó, chúng em càng thêm yêu quý và tự hào về lịch sử hào hùng và những con người đã làm nên lịch sử đó.
- Cách 2: Sửa cụ thể hơn, gắn với trải nghiệm.
  → Chúng em đã được đi tham quan Viện Bảo tàng Lịch sử Quốc gia và Lăng Bác, được nghe kể nhiều câu chuyện về lịch sử giữ nước và dựng nước của dân tộc. Chuyến đi đã giúp chúng em thêm yêu quý và tự hào về những giá trị văn hóa, lịch sử của dân tộc.

Câu 3 (Trang 116 SGK Ngữ văn 11 Tập 2)

Yêu cầu: Viết một đoạn văn (khoảng 150 chữ) trình bày suy nghĩ của em về một vấn đề xã hội đáng quan tâm, trong đó có sử dụng câu bị lược bỏ thành phần chính (câu rút gọn) và câu có thành phần được giải thích, chú thích (câu có thành phần phụ chú).

Hướng dẫn thực hiện:

Chọn vấn đề xã hội: Các em có thể chọn một vấn đề gần gũi, đang được quan tâm như: ô nhiễm môi trường, văn hóa ứng xử trên mạng xã hội, áp lực học tập, bảo tồn văn hóa truyền thống, lòng nhân ái...
Xác định yêu cầu ngữ pháp:
- Câu rút gọn (lược bỏ thành phần chính): Thường dùng để làm câu văn ngắn gọn, tránh lặp từ đã xuất hiện ở câu trước. Ví dụ: "An học giỏi. Lan cũng vậy." (Câu sau lược chủ ngữ "Lan" và vị ngữ "học giỏi"). Lưu ý, lược bỏ phải đúng ngữ cảnh, không gây khó hiểu.
- Câu có thành phần phụ chú: Dùng để giải thích, bổ sung thông tin cho một bộ phận nào đó trong câu. Thành phần này thường được đặt giữa hai dấu phẩy, hai dấu gạch ngang hoặc trong dấu ngoặc đơn.
Xây dựng đoạn văn: Viết thành một đoạn văn hoàn chỉnh, logic, đảm bảo đủ dung lượng và hai yêu cầu ngữ pháp trên.

Đoạn văn tham khảo:

Vấn đề ô nhiễm rác thải nhựa đang là một thách thức lớn đối với môi trường sống của chúng ta. Mỗi ngày, hàng tấn rác thải nhựa, đặc biệt là túi ni lông và đồ nhựa dùng một lần, bị thải ra môi trường mà không qua xử lí. Chúng gây tắc nghẽn cống rãnh, làm ô nhiễm nguồn nước và đất. Nguy hiểm hơn, rác thải nhựa cần hàng trăm năm để phân hủy, tạo ra các hạt vi nhựa len lỏi vào chuỗi thức ăn, ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe con người. Giảm thiểu rác thải nhựa. Sống xanh hơn. Đó là những hành động nhỏ nhưng cấp thiết mà mỗi chúng ta cần thực hiện ngay hôm nay. Bắt đầu từ những việc đơn giản như mang theo túi vải khi đi chợ hay sử dụng bình nước cá nhân, chúng ta – những công dân có trách nhiệm – đang góp phần bảo vệ hành tinh xanh cho chính mình và các thế hệ tương lai.

Phân tích:

Câu rút gọn: "Giảm thiểu rác thải nhựa.", "Sống xanh hơn." (Đây là những câu đặc biệt, có thể coi là câu rút gọn chủ ngữ "chúng ta" và một phần vị ngữ như "hãy", nhằm mục đích hô hào, kêu gọi hành động).

Câu có thành phần phụ chú: "...chúng ta – những công dân có trách nhiệm – đang góp phần..." (Thành phần "những công dân có trách nhiệm" đặt giữa hai dấu gạch ngang để chú thích, làm rõ hơn cho chủ ngữ "chúng ta").

III. Luyện tập củng cố

Để khắc sâu kiến thức, các em hãy thử sức với một vài bài tập bổ sung dưới đây.

1. Bài tập nhận diện và sửa lỗi thành phần câu

Bài tập: Tìm và sửa lỗi trong các câu sau:

Qua việc phân tích hình tượng nhân vật Mị trong tác phẩm Vợ chồng A Phủ đã cho ta thấy sức sống tiềm tàng mãnh liệt của người phụ nữ miền núi.
Những bạn học sinh khối 11 với tinh thần quyết tâm cao trong học tập và rèn luyện.

Gợi ý sửa lỗi:

Câu 1 (Thiếu chủ ngữ):
- Sửa 1: Bỏ "Qua", biến trạng ngữ thành chủ ngữ: Việc phân tích hình tượng nhân vật Mị trong tác phẩm Vợ chồng A Phủ đã cho ta thấy sức sống tiềm tàng mãnh liệt của người phụ nữ miền núi.
- Sửa 2: Thêm chủ ngữ: Qua việc phân tích hình tượng nhân vật Mị trong tác phẩm Vợ chồng A Phủ, chúng ta thấy được sức sống tiềm tàng mãnh liệt của người phụ nữ miền núi.
Câu 2 (Thiếu vị ngữ):
- Sửa 1: Thêm vị ngữ: Những bạn học sinh khối 11 với tinh thần quyết tâm cao trong học tập và rèn luyện đã đạt được nhiều thành tích xuất sắc.
- Sửa 2: Biến đổi cấu trúc câu: Những bạn học sinh khối 11 có tinh thần quyết tâm cao trong học tập và rèn luyện.

2. Bài tập về lỗi logic

Bài tập: Phân tích lỗi logic trong đoạn văn sau và viết lại cho hợp lí.

"Thơ Tố Hữu là thơ trữ tình chính trị. Vì vậy, thơ ông thường khô khan, khó đọc và không có giá trị nghệ thuật cao."

Gợi ý phân tích và sửa lỗi:

Phân tích lỗi: Đoạn văn mắc lỗi logic về quan hệ nguyên nhân - kết quả. Việc thơ Tố Hữu là thơ trữ tình chính trị (nguyên nhân) không tất yếu dẫn đến kết quả là thơ ông khô khan, không có giá trị nghệ thuật (kết quả). Đây là một suy luận chủ quan, phiến diện và sai lầm. Thơ trữ tình chính trị vẫn có thể đạt đến đỉnh cao nghệ thuật và truyền cảm.
Sửa lại: Cần trình bày một cách khách quan hơn, tránh suy luận võ đoán.
→ Thơ Tố Hữu là thơ trữ tình chính trị, một khuynh hướng nổi bật trong thơ ca Cách mạng Việt Nam. Đặc điểm này chi phối sâu sắc đến nội dung và cảm hứng trong thơ ông, thể hiện qua việc phản ánh những sự kiện lịch sử trọng đại của dân tộc và bày tỏ tình cảm lớn lao với đất nước, với lí tưởng cộng sản. Dù mang đậm tính chính trị, thơ ông vẫn đạt được những thành tựu nghệ thuật đặc sắc với giọng điệu tâm tình, ngọt ngào và tính dân tộc đậm đà.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Để kiểm tra lại kiến thức đã học, các em hãy trả lời các câu hỏi tự luận sau:

Câu hỏi 1: Thế nào là lỗi thiếu chủ ngữ và lỗi thiếu vị ngữ trong câu? Với mỗi loại lỗi, hãy nêu một ví dụ (khác với các ví dụ trong bài) và trình bày ít nhất hai cách sửa.
Hướng dẫn trả lời: Nêu lại định nghĩa của hai lỗi sai. Tự đặt một câu sai thiếu chủ ngữ, sửa bằng cách bỏ từ thừa ở trạng ngữ và cách thêm chủ ngữ mới. Tự đặt một câu sai thiếu vị ngữ, sửa bằng cách thêm vị ngữ và cách biến một bộ phận trong câu thành vị ngữ.
Câu hỏi 2: Lỗi logic trong văn bản là gì? Phân tích tác hại của lỗi logic đối với việc diễn đạt và lập luận. Lấy một ví dụ về lỗi logic mâu thuẫn mà em từng gặp trong giao tiếp hoặc trong các bài viết và đề xuất cách khắc phục.
Hướng dẫn trả lời: Trình bày khái niệm lỗi logic. Nêu tác hại: làm văn bản khó hiểu, thiếu thuyết phục, thể hiện tư duy rối rắm. Tìm một câu/đoạn có ý mâu thuẫn (ví dụ: "Bạn ấy rất khiêm tốn, lúc nào cũng khoe thành tích của mình."). Phân tích sự mâu thuẫn và sửa lại cho hợp lí (ví dụ: chọn một trong hai đặc điểm hoặc giải thích sự phức tạp nếu có).
Câu hỏi 3: Viết một đoạn văn (khoảng 150 - 200 chữ) bày tỏ quan điểm của em về vai trò của trí tuệ nhân tạo (AI) trong học tập hiện nay. Yêu cầu: Đoạn văn không mắc lỗi về thành phần câu và lỗi logic.
Hướng dẫn trả lời: Lập dàn ý ngắn gọn: Mở đoạn (giới thiệu AI và vai trò trong học tập), Thân đoạn (nêu lợi ích: tìm kiếm thông tin, hỗ trợ học tập...; nêu thách thức: nguy cơ lệ thuộc, thông tin sai lệch...), Kết đoạn (khẳng định cần sử dụng AI một cách thông minh, có chọn lọc). Chú ý viết câu đủ thành phần, các ý liên kết chặt chẽ, không mâu thuẫn.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Qua bài học hôm nay, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu và thực hành về hai nhóm lỗi thường gặp: lỗi thiếu thành phần câu (chủ ngữ, vị ngữ) và lỗi logic. Việc nhận diện và sửa chữa thành thạo các lỗi này là một bước tiến quan trọng giúp các em hoàn thiện kĩ năng viết. Hãy nhớ rằng, một câu văn đúng ngữ pháp và một lập luận chặt chẽ là nền tảng của mọi văn bản thành công, từ bài văn ở trường cho đến các văn bản trong công việc sau này. Các em hãy tích cực rèn luyện bằng cách đọc nhiều hơn và luôn tự kiểm tra, biên tập lại bài viết của mình trước khi hoàn thành. Chúc các em học tốt và ngày càng tự tin hơn trên con đường chinh phục ngôn ngữ!