Soạn Thực hành tiếng Việt trang 17 - Ngữ văn - Lớp 12 - Chân trời sáng tạo

A. Giới thiệu chung về bài học

Chào các em học sinh lớp 12 thân mến! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một nội dung vô cùng thú vị và thiết thực trong chương trình Ngữ văn lớp 12: Thực hành tiếng Việt về các phương tiện phi ngôn ngữ. Đây không chỉ là một bài học trong sách giáo khoa mà còn là một kỹ năng mềm quan trọng, giúp các em giao tiếp hiệu quả hơn trong học tập, công việc và cuộc sống hàng ngày. Bài học này sẽ trang bị cho các em kiến thức để nhận biết, phân tích và vận dụng sức mạnh của hình ảnh, âm thanh, cử chỉ... để thông điệp của mình trở nên sinh động, thuyết phục và có chiều sâu hơn. Kết thúc bài học, các em sẽ tự tin hơn trong việc tạo ra các bài trình bày hấp dẫn và "đọc vị" được những thông điệp ẩn sau lời nói.

B. Nội dung chính của bài học

1. Kiến thức trọng tâm về phương tiện phi ngôn ngữ

1.1. Phương tiện phi ngôn ngữ là gì?

Phương tiện phi ngôn ngữ là tất cả các yếu tố giao tiếp không sử dụng từ ngữ, bao gồm hình ảnh, sơ đồ, biểu đồ, ký hiệu, âm thanh, màu sắc, và các yếu tố thuộc về ngôn ngữ cơ thể như cử chỉ, nét mặt, ánh mắt, tư thế. Chúng tồn tại song song và bổ trợ cho phương tiện ngôn ngữ (lời nói, chữ viết) để quá trình giao tiếp đạt hiệu quả cao nhất.

Hãy tưởng tượng các em đang xem một bộ phim câm của Charlie Chaplin. Dù không có lời thoại, chúng ta vẫn hiểu được cốt truyện, cảm xúc của nhân vật qua nét mặt, hành động, và âm nhạc. Đó chính là sức mạnh của giao tiếp phi ngôn ngữ. Trong thời đại số, các phương tiện này càng trở nên phổ biến qua các infographic, video, bài thuyết trình đa phương tiện, và thậm chí là các emoji, sticker chúng ta dùng hàng ngày.

1.2. Vai trò của các phương tiện phi ngôn ngữ

Các phương tiện phi ngôn ngữ không chỉ là "phụ kiện" trang trí mà đóng vai trò cốt lõi trong giao tiếp. Chúng có những chức năng quan trọng sau:

• Bổ sung và làm rõ nghĩa cho lời nói: Khi bạn nói "con cá này to lắm" và dang rộng hai tay, hành động đó giúp người nghe hình dung kích thước cụ thể. Một biểu đồ tròn sẽ minh họa tỉ lệ phần trăm rõ ràng hơn nhiều so với một đoạn văn dài mô tả các con số.
• Truyền tải cảm xúc và thái độ: Một nụ cười, một cái nhíu mày hay một cái vỗ vai có thể biểu đạt sự đồng tình, không hài lòng hay an ủi một cách mạnh mẽ hơn cả lời nói. Âm nhạc trong một bộ phim có thể tạo ra không khí căng thẳng, lãng mạn hoặc bi thương.
• Thay thế hoàn toàn lời nói: Giơ ngón tay cái lên (like), gật đầu, lắc đầu, các biển báo giao thông... là những ví dụ điển hình nơi phương tiện phi ngôn ngữ có thể truyền đạt một thông điệp hoàn chỉnh mà không cần bất kỳ từ ngữ nào.
• Tăng sức hấp dẫn và duy trì sự chú ý: Một bài thuyết trình chỉ có chữ sẽ rất nhàm chán. Nhưng khi kết hợp với hình ảnh, video, sơ đồ tư duy, nó sẽ thu hút và giữ chân người nghe tốt hơn nhiều. Màu sắc và thiết kế của một trang bìa sách cũng là yếu tố phi ngôn ngữ quyết định việc bạn có muốn đọc nó hay không.

1.3. Phân loại các phương tiện phi ngôn ngữ thường gặp

Chúng ta có thể tạm chia các phương tiện phi ngôn ngữ thành ba nhóm chính:

1. Các yếu tố hình ảnh (Visuals): Đây là nhóm phổ biến nhất, bao gồm:
   • Hình ảnh minh họa, ảnh chụp: Giúp cụ thể hóa đối tượng, tạo cảm xúc, cung cấp bằng chứng trực quan.
   • Sơ đồ, biểu đồ, bản đồ: Hệ thống hóa thông tin, trình bày dữ liệu số một cách khoa học, dễ so sánh và phân tích (biểu đồ cột, tròn, đường...).
   • Ký hiệu, biểu tượng (Icons): Các hình ảnh được quy ước hóa để biểu thị một khái niệm, hành động (biểu tượng nhà vệ sinh, lối thoát hiểm, nút play...).
   • Màu sắc, ánh sáng: Tác động mạnh đến tâm lý và cảm xúc. Màu đỏ thường gợi cảm giác nguy hiểm, nhiệt huyết; màu xanh dương tạo cảm giác tin cậy, bình yên.
   • Kiểu chữ, cỡ chữ, định dạng văn bản: Chữ in đậm để nhấn mạnh, chữ in nghiêng để chú thích, cỡ chữ lớn cho tiêu đề... tất cả đều là cách sử dụng phi ngôn ngữ để điều hướng người đọc.
2. Các yếu tố âm thanh (Audio):
   • Nhạc nền: Tạo không khí, dẫn dắt cảm xúc cho một video, một vở kịch.
   • Hiệu ứng âm thanh (Sound effects): Tiếng chuông, tiếng vỡ, tiếng bước chân... giúp mô tả hành động một cách sống động.
   • Giọng điệu, ngữ điệu, âm lượng khi nói: Đây là yếu tố phi ngôn ngữ đi kèm lời nói. Cùng một câu "Em làm tốt lắm", nhưng nói với giọng điệu chân thành sẽ khác hẳn với giọng mỉa mai.
3. Ngôn ngữ cơ thể (Body Language):
   • Nét mặt: Biểu cảm của cơ mặt là phương tiện bộc lộ cảm xúc chân thật nhất (vui, buồn, ngạc nhiên, tức giận).
   • Ánh mắt: Giao tiếp bằng mắt thể hiện sự tự tin, chân thành. Tránh né ánh mắt có thể bị hiểu là thiếu trung thực hoặc tự ti.
   • Cử chỉ (Gestures): Các chuyển động của tay, cánh tay, đầu để minh họa hoặc nhấn mạnh lời nói.
   • Tư thế (Posture): Dáng đứng, dáng ngồi (thẳng lưng, vai mở rộng hay khom lưng, thu mình) cũng tiết lộ nhiều về sự tự tin và thái độ của một người.

2. Hướng dẫn giải bài tập sách giáo khoa trang 17

Phần này sẽ hướng dẫn các em giải quyết các bài tập trong sách giáo khoa. Do mỗi ấn bản có thể có những ngữ liệu khác nhau, chúng tôi sẽ đưa ra phương pháp giải chung và ví dụ minh họa điển hình.

2.1. Bài tập 1: Phân tích các phương tiện phi ngôn ngữ trong một văn bản đa phương thức

Yêu cầu thường gặp: Xác định các phương tiện phi ngôn ngữ được sử dụng trong một infographic, một trang báo, hoặc một đoạn video cho trước và phân tích hiệu quả của chúng.

Ví dụ minh họa: Giả sử các em được cung cấp một infographic về "Tác hại của rác thải nhựa đối với đại dương".

Các bước phân tích:

1. Bước 1: Liệt kê các phương tiện phi ngôn ngữ được sử dụng.
   • Hình ảnh: Hình ảnh trung tâm là một con rùa biển bị mắc kẹt trong lưới nhựa, xung quanh là các hình ảnh nhỏ hơn về chai nhựa, túi ni lông trôi nổi; hình ảnh các loài sinh vật biển chết...
   • Màu sắc: Tông màu chủ đạo là xanh đậm (màu của biển sâu) và xám/đen, tạo cảm giác u ám, nặng nề. Màu đỏ được dùng để nhấn mạnh các con số thống kê gây sốc (ví dụ: "8 triệu tấn nhựa mỗi năm").
   • Biểu đồ: Có thể có một biểu đồ tròn thể hiện tỉ lệ các loại rác thải nhựa trong đại dương (túi ni lông chiếm bao nhiêu %, chai nhựa bao nhiêu %...).
   • Ký hiệu (Icons): Biểu tượng đồng hồ cát để chỉ thời gian phân hủy cực lâu của nhựa; biểu tượng đầu lâu xương chéo cạnh các hóa chất độc hại từ nhựa.
   • Kiểu chữ: Tiêu đề chính "BÁO ĐỘNG ĐỎ TỪ ĐẠI DƯƠNG" được viết bằng chữ in hoa, cỡ lớn, màu đỏ để gây ấn tượng mạnh. Các số liệu quan trọng được in đậm.
2. Bước 2: Phân tích tác dụng của từng phương tiện và sự kết hợp giữa chúng.
   • Hình ảnh con rùa bị mắc kẹt không chỉ minh họa mà còn gây xúc động mạnh, tạo ra sự đồng cảm và thôi thúc hành động, điều mà con chữ đơn thuần khó làm được.
   • Sự tương phản màu sắc (xanh - xám - đỏ) dẫn dắt cảm xúc của người xem từ buồn bã đến lo lắng và cảm giác cấp bách phải hành động.
   • Biểu đồ tròn giúp người xem nhận thức nhanh chóng và so sánh được mức độ nghiêm trọng của từng loại rác thải, thay vì phải đọc một danh sách dài các con số.
   • Sự kết hợp giữa tiêu đề gây sốc, hình ảnh bi thương và các số liệu thống kê được nhấn mạnh đã tạo ra một thông điệp tổng thể vô cùng mạnh mẽ và thuyết phục. Văn bản (ngôn ngữ) cung cấp thông tin, còn hình ảnh (phi ngôn ngữ) mang lại cảm xúc và sự tác động. Chúng không thể tách rời nhau.
3. Bước 3: Đánh giá chung về hiệu quả.

   Infographic đã sử dụng rất hiệu quả các phương tiện phi ngôn ngữ để truyền tải thông điệp về ô nhiễm nhựa. Nó không chỉ cung cấp thông tin một cách khoa học mà còn tác động mạnh mẽ đến nhận thức và cảm xúc của người xem, có sức lan tỏa lớn hơn nhiều so với một bài viết thông thường.

2.2. Bài tập 2: Đề xuất phương án sử dụng các phương tiện phi ngôn ngữ

Yêu cầu thường gặp: Lựa chọn một văn bản văn học (thơ, truyện ngắn) và đề xuất phương án sử dụng các phương tiện phi ngôn ngữ để trình bày/minh họa cho văn bản đó.

Ví dụ minh họa: Đề xuất phương án trình bày bài thơ "Tây Tiến" của Quang Dũng bằng một chuỗi slide thuyết trình.

Phương án đề xuất:

• Slide 1: Tiêu đề & Bối cảnh
  • Nền: Một tấm bản đồ cũ của vùng Tây Bắc Việt Nam, có đánh dấu con đường hành quân của đoàn quân Tây Tiến. Màu sắc chủ đạo là nâu, vàng đất.
  • Hình ảnh: Một bức ảnh đen trắng tư liệu về những người lính trong kháng chiến chống Pháp.
  • Âm thanh (nếu có): Nhạc nền là một bản hùng ca không lời, hào hùng nhưng trầm lắng.
  • Tác dụng: Ngay lập tức đưa người xem vào không khí lịch sử, không gian của bài thơ.
• Slide 2 & 3: Khung cảnh thiên nhiên Tây Bắc hùng vĩ, dữ dội (Đoạn 1)
  • Hình ảnh: Các bức ảnh chụp phong cảnh núi non Tây Bắc với những con dốc thẳng đứng, vực sâu thăm thẳm, sương mù bao phủ ("Sài Khao sương lấp đoàn quân mỏi", "Dốc lên khúc khuỷu dốc thăm thẳm"). Sử dụng hiệu ứng chuyển slide mờ ảo như sương.
  • Màu sắc: Tông màu lạnh (xanh rêu, xám của đá, trắng của sương).
  • Tác dụng: Cụ thể hóa sự hiểm trở, khắc nghiệt của thiên nhiên, làm nổi bật ý chí của người lính.
• Slide 4: Kỷ niệm tình quân dân và đêm liên hoan (Đoạn 2)
  • Hình ảnh: Hình ảnh các cô gái dân tộc Thái trong trang phục truyền thống, ảnh ngọn đuốc bập bùng, cảnh sinh hoạt ấm cúng.
  • Màu sắc: Chuyển sang tông màu ấm, rực rỡ (đỏ, cam, vàng của lửa và váy áo).
  • Âm thanh: Nhạc nền chuyển sang giai điệu vui tươi của tiếng khèn, tiếng sáo.
  • Tác dụng: Tạo sự tương phản với đoạn trước, thể hiện vẻ đẹp lãng mạn, thơ mộng trong tâm hồn người lính.
• Slide 5: Chân dung người lính Tây Tiến (Đoạn 3)
  • Hình ảnh: Tranh vẽ phác họa chân dung người lính với nét mặt kiên nghị, đôi mắt sáng dù ngoại hình tiều tụy ("Tây Tiến đoàn binh không mọc tóc", "Mắt trừng gửi mộng qua biên giới"). Hình ảnh có thể dùng hiệu ứng sepia (nâu đỏ) để tạo cảm giác xưa cũ.
  • Tác dụng: Khắc họa vẻ đẹp bi tráng, lãng mạn, hào hoa của người lính.
• Slide 6: Lời thề và sự hy sinh (Đoạn 4)
  • Hình ảnh: Hình ảnh dòng sông Mã cuồn cuộn, một nấm mồ vô danh ven đường.
  • Màu sắc: Tông màu trầm, buồn.
  • Âm thanh: Nhạc nền trở lại giai điệu hào hùng nhưng bi tráng của khúc dạo đầu.
  • Tác dụng: Nhấn mạnh sự hy sinh bất tử, hòa vào non sông đất nước của người lính.

2.3. Bài tập 3: Vận dụng vào thực tế

Yêu cầu thường gặp: Thảo luận về vai trò của các phương tiện phi ngôn ngữ trong một hoạt động cụ thể (thuyết trình, tranh biện, quảng cáo...).

Câu hỏi ví dụ: Khi thuyết trình một vấn đề xã hội (ví dụ: an toàn giao thông), bạn sẽ sử dụng các phương tiện phi ngôn ngữ nào để tăng tính thuyết phục?

Gợi ý trả lời:

Để bài thuyết trình về an toàn giao thông có sức nặng, em sẽ kết hợp chặt chẽ ngôn ngữ và phi ngôn ngữ:

1. Về hình ảnh (trên slide):
   • Sử dụng những hình ảnh, video clip ghi lại các vụ tai nạn giao thông có thật (chọn lọc những hình ảnh có sức tác động nhưng không quá ghê rợn, phản cảm).
   • Trình bày các số liệu thống kê về tai nạn (số người chết, bị thương) bằng các biểu đồ cột, biểu đồ đường trực quan, dễ so sánh theo từng năm.
   • Sử dụng các hình ảnh đối lập: một bên là cảnh tượng tan hoang sau tai nạn, một bên là hình ảnh gia đình hạnh phúc, sum vầy để nhấn mạnh sự mất mát.
2. Về âm thanh:
   • Sử dụng các hiệu ứng âm thanh như tiếng phanh gấp, tiếng va chạm ở những đoạn cao trào để gây ấn tượng mạnh.
   • Lồng ghép một đoạn nhạc nền buồn, da diết khi nói về hậu quả, nỗi đau của những người ở lại.
3. Về ngôn ngữ cơ thể của người thuyết trình:
   • Ánh mắt: Nhìn thẳng vào khán giả, bao quát cả khán phòng để tạo sự kết nối.
   • Nét mặt: Biểu cảm nghiêm túc, chân thành khi nói về hậu quả; thể hiện sự tha thiết khi kêu gọi mọi người thay đổi hành vi.
   • Cử chỉ: Dùng tay để nhấn mạnh các con số, chỉ vào các hình ảnh trên màn chiếu để thu hút sự chú ý.
   • Giọng điệu: Nói chậm rãi, rõ ràng, nhấn nhá vào những từ khóa quan trọng. Giọng có lúc cần mạnh mẽ, đanh thép (khi nói về nguyên nhân chủ quan), có lúc cần trầm xuống, xúc động (khi nói về nỗi đau).

Sự kết hợp đồng bộ này sẽ biến bài thuyết trình từ việc cung cấp thông tin đơn thuần thành một lời cảnh tỉnh, một lời kêu gọi có sức lay động sâu sắc đến người nghe.

3. Mở rộng và ứng dụng thực tế

3.1. Kỹ năng giao tiếp và thuyết trình trong học tập

Trong môi trường học đường, đặc biệt là ở bậc đại học sắp tới, kỹ năng thuyết trình là vô cùng quan trọng. Việc vận dụng tốt các phương tiện phi ngôn ngữ sẽ giúp các em nổi bật:

• Thiết kế slide chuyên nghiệp: Đừng tham lam chữ. Mỗi slide chỉ nên có một ý chính, sử dụng hình ảnh chất lượng cao, biểu đồ thông minh và màu sắc hài hòa. Hãy học quy tắc "6x6" (không quá 6 dòng, mỗi dòng không quá 6 từ).
• Ngôn ngữ cơ thể tự tin: Luyện tập đứng thẳng, di chuyển linh hoạt (thay vì đứng yên một chỗ), giao tiếp bằng mắt với thầy cô và bạn bè, sử dụng cử chỉ tay một cách tự nhiên để minh họa cho lời nói.

3.2. Phân tích truyền thông và quảng cáo

Hàng ngày, chúng ta tiếp xúc với vô số quảng cáo. Hãy thử áp dụng kiến thức về phương tiện phi ngôn ngữ để "giải mã" chúng. Tại sao quảng cáo nước giải khát thường dùng màu sắc rực rỡ, âm nhạc sôi động và hình ảnh những người trẻ năng động? Tại sao quảng cáo bảo hiểm lại dùng tông màu xanh dương, giọng nói trầm ấm và hình ảnh gia đình hạnh phúc? Tất cả đều là sự tính toán kỹ lưỡng về tâm lý học thị giác và âm thanh để tác động đến quyết định của bạn.

3.3. Giao tiếp phi ngôn ngữ trong văn hóa số

Trong giao tiếp qua mạng xã hội, tin nhắn, chúng ta mất đi các yếu tố như giọng điệu, nét mặt. Để bù đắp, con người đã sáng tạo ra một hệ thống phi ngôn ngữ mới:

• Emoji và Stickers: Giúp biểu đạt cảm xúc, sắc thái một cách nhanh chóng (😂, ❤️, 🙏).
• Memes và GIFs: Là những văn bản đa phương thức thu nhỏ, truyền tải một ý tưởng, một phản ứng văn hóa phức tạp bằng hình ảnh động và một vài từ ngữ.
• Viết hoa (CAPS LOCK): Thường được hiểu là đang HÉT LÊN hoặc nhấn mạnh một cách giận dữ.

Hiểu và sử dụng đúng các phương tiện này sẽ giúp các em giao tiếp hiệu quả và tránh những hiểu lầm không đáng có trên không gian mạng.

C. Câu hỏi ôn tập và củng cố

Để nắm vững hơn kiến thức, các em hãy thử trả lời các câu hỏi tự luận sau:

1. Câu 1: Phân tích vai trò của các phương tiện phi ngôn ngữ (hình ảnh, màu sắc, bố cục...) trong việc thể hiện chủ đề và thông điệp trên trang bìa của cuốn sách Ngữ văn 12, tập một, bộ sách Chân trời sáng tạo.

   Gợi ý trả lời: Quan sát kỹ trang bìa, xác định hình ảnh trung tâm là gì (ví dụ: hình ảnh biểu tượng cho tri thức, sự sáng tạo), màu sắc chủ đạo (ý nghĩa của màu sắc đó), cách sắp xếp bố cục (cân đối, phá cách?), kiểu chữ... Từ đó phân tích xem chúng cùng nhau thể hiện tinh thần "Chân trời sáng tạo" như thế nào.

2. Câu 2: "Một hình ảnh đáng giá ngàn lời nói". Bằng những hiểu biết về phương tiện phi ngôn ngữ, hãy bình luận về ý kiến trên. Liên hệ với một tác phẩm văn học hoặc một sự kiện lịch sử, xã hội mà bạn biết.

   Gợi ý trả lời: Giải thích câu nói. Phân tích sức mạnh của hình ảnh (tính cụ thể, khả năng gây xúc động, truyền tải thông tin nhanh). Lấy ví dụ: bức ảnh "Em bé Napalm" của Nick Út đã thay đổi nhận thức của thế giới về chiến tranh Việt Nam hơn hàng ngàn bài báo; hình ảnh Lăng Bác trong bài "Viếng lăng Bác" của Viễn Phương... Tuy nhiên, cũng cần chỉ ra giới hạn của hình ảnh và vai trò không thể thay thế của ngôn ngữ trong việc diễn giải, phân tích sâu.

3. Câu 3: Nếu được giao nhiệm vụ thực hiện một video ngắn (khoảng 2-3 phút) giới thiệu về vẻ đẹp của một danh lam thắng cảnh ở quê hương em, em sẽ lên kịch bản hình ảnh và âm thanh như thế nào để video có sức hấp dẫn và lan tỏa?

   Gợi ý trả lời: Lập dàn ý cho video: Mở đầu (cảnh toàn cảnh hùng vĩ, nhạc nền hoành tráng), Thân bài (các cảnh quay cận cảnh chi tiết đặc sắc, lồng ghép lời bình hoặc phỏng vấn người dân địa phương, nhạc nền thay đổi theo từng khung cảnh), Kết bài (cảnh hoàng hôn hoặc bình minh, hình ảnh con người thân thiện, nhạc nền lắng đọng, thông điệp mời gọi). Chú ý lựa chọn góc quay, ánh sáng, thời điểm quay để có hình ảnh đẹp nhất.

D. Kết luận và tóm tắt

Như vậy, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu một cách toàn diện về các phương tiện phi ngôn ngữ. Bài học đã chỉ ra rằng, giao tiếp không chỉ là câu chuyện của từ ngữ. Hình ảnh, âm thanh, màu sắc và ngôn ngữ cơ thể là những công cụ đầy quyền năng, giúp chúng ta biểu đạt ý tưởng một cách sinh động, truyền tải cảm xúc một cách sâu sắc và tăng cường sức thuyết phục cho thông điệp của mình. Hy vọng rằng, sau bài học này, các em sẽ không chỉ hoàn thành tốt các bài tập trong sách giáo khoa mà còn biết cách quan sát, phân tích và vận dụng các phương tiện phi ngôn ngữ một cách tinh tế và hiệu quả trong mọi hoạt động giao tiếp. Hãy bắt đầu luyện tập ngay hôm nay bằng việc chú ý hơn đến các quảng cáo, các bài thuyết trình và cả cách bạn bè mình sử dụng emoji nhé!