Soạn Thực hành tiếng Việt trang 53 (Tập 2) - Ngữ văn - Lớp 12 - Cánh diều

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 12 thân mến! Trong hành trình chinh phục môn Ngữ văn, bên cạnh việc cảm thụ tác phẩm văn học, kĩ năng sử dụng tiếng Việt một cách chuẩn xác, mạch lạc là vô cùng quan trọng. Nó không chỉ giúp các em diễn đạt ý tưởng rõ ràng trong giao tiếp hàng ngày mà còn là chìa khóa để viết nên những bài văn nghị luận sắc bén, thuyết phục. Bài học Thực hành tiếng Việt trang 53, Tập 2 hôm nay sẽ tập trung vào những lỗi thường gặp liên quan đến thành phần câu, tính mạch lạc và liên kết của văn bản. Thông qua bài học này, các em sẽ nhận diện, phân tích và sửa chữa các lỗi sai một cách hiệu quả, từ đó nâng cao toàn diện kĩ năng viết của mình, tự tin hơn trong các bài kiểm tra và đặc biệt là kì thi tốt nghiệp THPT quan trọng sắp tới.

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. KIẾN THỨC TRỌNG TÂM CẦN NẮM VỮNG

Trước khi đi vào giải quyết các bài tập cụ thể, chúng ta hãy cùng hệ thống lại những kiến thức nền tảng về các lỗi thường gặp trong quá trình tạo lập văn bản.

1. Lỗi về thành phần câu

Một câu văn đúng ngữ pháp phải có đủ các thành phần chính là chủ ngữ và vị ngữ. Việc thiếu một trong hai thành phần này hoặc cấu tạo câu không rõ ràng sẽ dẫn đến câu sai, câu què, gây khó hiểu cho người đọc.

Câu thiếu chủ ngữ: Là câu thiếu bộ phận trả lời cho câu hỏi "Ai?", "Cái gì?", "Con gì?". Thường xảy ra khi chủ ngữ là một cụm từ dài và người viết vô tình biến nó thành trạng ngữ.
Ví dụ sai: Qua tác phẩm "Tắt đèn" đã cho ta thấy hình ảnh người nông dân cùng khổ trong xã hội cũ.
Phân tích: Cụm "Qua tác phẩm Tắt đèn" là trạng ngữ, câu này không có chủ ngữ. Ai "cho ta thấy"?
Câu thiếu vị ngữ: Là câu thiếu bộ phận trả lời cho câu hỏi "Làm gì?", "Như thế nào?", "Là gì?". Câu chỉ có chủ ngữ và các thành phần phụ mà không có hành động, trạng thái, đặc điểm của chủ ngữ.
Ví dụ sai: Bạn Nam, người học sinh giỏi nhất lớp 12A1.
Phân tích: Cụm "người học sinh giỏi nhất lớp 12A1" chỉ là thành phần phụ chú, giải thích cho chủ ngữ "Bạn Nam". Câu thiếu vị ngữ chính.
Câu sai về logic, cấu trúc: Các thành phần trong câu không có sự kết hợp hợp lý về mặt ngữ nghĩa hoặc ngữ pháp, gây ra sự mơ hồ, tối nghĩa.
Ví dụ sai: Bàn tay của người nghệ sĩ đã tạo nên những tác phẩm này.
Phân tích: Bàn tay không thể tự mình tạo ra tác phẩm. Lỗi logic. Phải là "người nghệ sĩ" tạo ra tác phẩm.

2. Lỗi về mạch lạc và liên kết

Một văn bản hay không chỉ cần các câu đúng ngữ pháp mà còn cần sự kết nối chặt chẽ giữa các câu, các đoạn.

Mạch lạc (Coherence): Là sự thống nhất, liền mạch về chủ đề và logic giữa các phần trong văn bản. Các ý được sắp xếp theo một trình tự hợp lý (thời gian, không gian, nguyên nhân-kết quả, tổng-phân-hợp...). Lỗi mạch lạc xảy ra khi các câu, các đoạn được sắp xếp lộn xộn, không theo một trật tự logic, khiến người đọc khó theo dõi.
Ví dụ lỗi: Môi trường đang bị ô nhiễm. Học sinh cần chăm chỉ học tập. Nhiều nhà máy xả thải ra sông.
Liên kết (Cohesion): Là việc sử dụng các phương tiện ngôn ngữ (từ, cụm từ, câu) để kết nối các câu, các đoạn lại với nhau. Lỗi liên kết xảy ra khi người viết không sử dụng hoặc sử dụng sai các phương tiện liên kết.
- Phép lặp: Lặp lại từ ngữ để tạo sự kết nối.
- Phép thế: Dùng đại từ (nó, hắn, họ...) hoặc từ đồng nghĩa để thay thế cho từ ngữ đã xuất hiện ở câu trước.
- Phép nối: Dùng các quan hệ từ, từ ngữ chuyển tiếp (và, nhưng, tuy nhiên, do đó, nhìn chung...).
- Phép liên tưởng: Các từ ngữ trong câu cùng thuộc một trường liên tưởng.
Ví dụ lỗi: Nam học rất giỏi. Lan cũng là một học sinh xuất sắc. (Thiếu từ nối để thể hiện mối quan hệ giữa hai câu).

II. HƯỚNG DẪN GIẢI BÀI TẬP TRANG 53

Câu 1: Các câu dưới đây mắc lỗi gì? Hãy phân tích và sửa lại cho đúng.

a. Qua việc phân tích hình tượng nhân vật Mị trong tác phẩm "Vợ chồng A Phủ" của Tô Hoài đã giúp em hiểu sâu sắc hơn về số phận và sức sống tiềm tàng của người phụ nữ miền núi dưới ách áp bức.

Phân tích lỗi: Đây là lỗi câu thiếu chủ ngữ. Cụm từ "Qua việc phân tích hình tượng nhân vật Mị..." là một trạng ngữ chỉ cách thức, không phải chủ ngữ. Câu văn chưa cho biết "ai" đã giúp em hiểu sâu sắc hơn.
Cách sửa:
- Cách 1 (Bỏ từ "Qua"): Việc phân tích hình tượng nhân vật Mị trong tác phẩm "Vợ chồng A Phủ" của Tô Hoài đã giúp em hiểu sâu sắc hơn về số phận và sức sống tiềm tàng của người phụ nữ miền núi dưới ách áp bức. (Biến trạng ngữ thành chủ ngữ).
- Cách 2 (Thêm chủ ngữ): Qua việc phân tích hình tượng nhân vật Mị trong tác phẩm "Vợ chồng A Phủ" của Tô Hoài, em đã hiểu sâu sắc hơn về số phận và sức sống tiềm tàng của người phụ nữ miền núi dưới ách áp bức. (Thêm chủ ngữ "em" để câu có cấu trúc hoàn chỉnh).

b. Tác phẩm "Chí Phèo" của Nam Cao, một kiệt tác của văn học hiện thực phê phán giai đoạn 1930-1945.

Phân tích lỗi: Đây là lỗi câu thiếu vị ngữ. Cả câu mới chỉ là một cụm danh từ phức tạp, trong đó "một kiệt tác..." là thành phần phụ chú cho "Tác phẩm Chí Phèo của Nam Cao". Câu chưa nêu lên hành động, đặc điểm hay đánh giá gì về chủ ngữ này.
Cách sửa:
- Cách 1 (Thêm vị ngữ "là"): Tác phẩm "Chí Phèo" của Nam Cao là một kiệt tác của văn học hiện thực phê phán giai đoạn 1930-1945.
- Cách 2 (Biến phụ chú thành vị ngữ): Tác phẩm "Chí Phèo" của Nam Cao được đánh giá là một kiệt tác của văn học hiện thực phê phán giai đoạn 1930-1945.

Câu 2: Các câu trong đoạn văn dưới đây được sắp xếp chưa hợp lí. Hãy sắp xếp lại để tạo thành một đoạn văn mạch lạc.

(1) Nó không chỉ đòi hỏi sự nỗ lực cá nhân mà còn cần sự chung tay của cả cộng đồng. (2) Vì vậy, mỗi chúng ta cần nâng cao ý thức, bắt đầu từ những hành động nhỏ nhất như không xả rác bừa bãi, tiết kiệm điện nước. (3) Bảo vệ môi trường là một trong những nhiệm vụ cấp bách nhất của nhân loại hiện nay. (4) Biến đổi khí hậu, ô nhiễm nguồn nước, không khí đang đe dọa trực tiếp đến sự sống trên Trái Đất.

Phân tích lỗi: Đoạn văn bị lỗi về mạch lạc. Các câu sắp xếp lộn xộn, không theo trình tự logic (từ khái quát đến cụ thể, từ nêu vấn đề đến giải pháp). Câu (3) mang tính chất giới thiệu, nên đứng đầu. Câu (4) giải thích nguyên nhân, làm rõ tính cấp bách của câu (3). Câu (1) mở rộng vấn đề. Câu (2) đưa ra giải pháp cụ thể.
Sắp xếp lại theo trình tự logic (Tổng - Phân - Hợp):
1. Câu (3): Nêu luận điểm chính, giới thiệu vấn đề.
2. Câu (4): Giải thích, chứng minh cho tính cấp bách của vấn đề đã nêu ở câu (3).
3. Câu (1): Mở rộng, phân tích yêu cầu của việc giải quyết vấn đề.
4. Câu (2): Đề xuất giải pháp, kêu gọi hành động.
Đoạn văn hoàn chỉnh:
(3) Bảo vệ môi trường là một trong những nhiệm vụ cấp bách nhất của nhân loại hiện nay. (4) Biến đổi khí hậu, ô nhiễm nguồn nước, không khí đang đe dọa trực tiếp đến sự sống trên Trái Đất. (1) Nó không chỉ đòi hỏi sự nỗ lực cá nhân mà còn cần sự chung tay của cả cộng đồng. (2) Vì vậy, mỗi chúng ta cần nâng cao ý thức, bắt đầu từ những hành động nhỏ nhất như không xả rác bừa bãi, tiết kiệm điện nước.

Câu 3: Tìm và sửa lỗi liên kết trong đoạn văn sau:

"Thị Nở là một người đàn bà xấu ma chê quỷ hờn. Chí Phèo là một con quỷ của làng Vũ Đại. Thị Nở đã đánh thức bản tính lương thiện trong con người Chí Phèo bằng bát cháo hành. Chí Phèo khao khát được trở về làm người lương thiện."

Phân tích lỗi: Đoạn văn mắc lỗi về liên kết. Các câu đứng cạnh nhau một cách rời rạc, chủ yếu là các câu đơn, thiếu các phương tiện nối để thể hiện mối quan hệ logic và nhân quả giữa các sự việc. Việc lặp lại tên nhân vật nhiều lần cũng khiến đoạn văn trở nên nặng nề.
Cách sửa: Chúng ta cần sử dụng các phương tiện liên kết như phép nối (dùng quan hệ từ), phép thế (dùng đại từ) để làm cho đoạn văn trôi chảy hơn.
Đoạn văn đã sửa:
Cách 1 (Dùng phép nối và phép thế): Thị Nở là một người đàn bà xấu ma chê quỷ hờn, còn Chí Phèo lại là một con quỷ của làng Vũ Đại. Thế nhưng, chính người đàn bà ấy đã đánh thức bản tính lương thiện trong hắn bằng bát cháo hành. Từ đó, Chí Phèo khao khát được trở về làm người lương thiện.

Cách 2 (Kết hợp câu và dùng từ nối): Dù Thị Nở là một người đàn bà xấu ma chê quỷ hờn và Chí Phèo là một con quỷ của làng Vũ Đại, nhưng chính Thị Nở đã đánh thức bản tính lương thiện trong con người Chí Phèo chỉ bằng một bát cháo hành, khiến hắn khao khát được trở về làm người lương thiện.

Câu 4: Viết một đoạn văn (khoảng 150 chữ) trình bày suy nghĩ của anh/chị về vai trò của tinh thần lạc quan trong cuộc sống, trong đó có sử dụng phép nối và phép thế để liên kết câu.

Gợi ý thực hiện:
1. Xác định luận điểm: Tinh thần lạc quan có vai trò vô cùng quan trọng, là nguồn sức mạnh giúp con người vượt qua khó khăn.
2. Triển khai luận cứ:
  - Lạc quan giúp ta có cái nhìn tích cực, tìm thấy cơ hội trong thách thức.
  - Nó là liều thuốc tinh thần, giúp ta giữ vững ý chí và niềm tin.
  - Người lạc quan thường truyền năng lượng tích cực cho những người xung quanh.
3. Sử dụng phép liên kết:
  - Phép nối: Dùng các từ như "Thật vậy", "Bên cạnh đó", "Tuy nhiên", "Do đó", "Vì vậy"...
  - Phép thế: Dùng các đại từ "nó", "điều đó"... để thay thế cho cụm từ "tinh thần lạc quan" đã nhắc đến trước đó.
Đoạn văn tham khảo:
Trong muôn vàn thử thách của cuộc đời, tinh thần lạc quan đóng một vai trò vô cùng thiết yếu. Thật vậy, lạc quan chính là ngọn đuốc soi sáng giúp chúng ta tìm thấy lối đi ngay cả trong đêm tối mịt mùng nhất. Nó cho ta sức mạnh để nhìn nhận khó khăn không phải là ngõ cụt mà là cơ hội để trưởng thành và khẳng định bản thân. Bên cạnh đó, người sống lạc quan không chỉ tự giúp mình mà còn lan tỏa nguồn năng lượng tích cực, truyền cảm hứng và niềm tin cho những người xung quanh. Chính vì vậy, thay vì chìm đắm trong bi quan, tuyệt vọng, mỗi người hãy học cách nuôi dưỡng thái độ sống tích cực. Điều đó sẽ là chìa khóa vạn năng giúp chúng ta mở ra cánh cửa của hạnh phúc và thành công.

(Lưu ý: Trong đoạn văn trên, "Nó", "Điều đó" là phép thế; "Thật vậy", "Bên cạnh đó", "Chính vì vậy" là phép nối).

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Để củng cố kiến thức vừa học, các em hãy thử sức với các bài tập tự luận dưới đây nhé!

Câu 1: Phân biệt sự khác nhau cơ bản giữa mạch lạc và liên kết trong văn bản. Cho ví dụ minh họa.
Câu 2: Chỉ ra và sửa các lỗi sai về thành phần câu trong các câu sau:
- a. Với truyền thống hiếu học của dân tộc ta đã tạo nên bao thế hệ nhân tài cho đất nước.
- b. Nguyễn Tuân, một nhà văn tài hoa, uyên bác và có phong cách nghệ thuật độc đáo.
Câu 3: Viết một đoạn văn ngắn (khoảng 100-120 chữ) về chủ đề "Tình bạn", trong đó sử dụng ít nhất một câu thiếu chủ ngữ đã được sửa đúng và một phép nối để liên kết câu.

Hướng dẫn giải đáp ngắn gọn:

Câu 1: Mạch lạc là sự liền mạch về nội dung, logic (phần chìm). Liên kết là việc dùng các phương tiện ngôn ngữ cụ thể để nối các câu, đoạn (phần nổi). Một văn bản có liên kết tốt chưa chắc đã mạch lạc nếu các ý sắp xếp lộn xộn.
Câu 2:
- a. Lỗi thiếu chủ ngữ. Sửa: Bỏ "Với" hoặc thêm chủ ngữ "truyền thống đó".
- b. Lỗi thiếu vị ngữ. Sửa: Thêm "là" sau tên Nguyễn Tuân.
Câu 3: Học sinh tự viết, đảm bảo yêu cầu về chủ đề và hình thức (sửa lỗi câu, dùng phép nối). Ví dụ: Qua những năm tháng học trò, em đã hiểu rằng tình bạn là một món quà vô giá. Thật vậy, một người bạn tốt sẽ luôn ở bên ta... (Câu đầu đã được sửa từ lỗi thiếu chủ ngữ, từ "Thật vậy" là phép nối).

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Bài học hôm nay đã giúp chúng ta ôn tập và thực hành các kiến thức quan trọng về kĩ năng sử dụng tiếng Việt. Các em cần ghi nhớ rằng, để tạo ra một văn bản hiệu quả, mỗi câu văn phải đúng và đủ thành phần, đồng thời toàn bộ văn bản phải có sự mạch lạc về ý tưởng và sự liên kết chặt chẽ về hình thức. Việc nhận diện và sửa lỗi câu, lỗi liên kết không chỉ là một bài tập ngôn ngữ mà còn là quá trình rèn luyện tư duy logic và khả năng diễn đạt. Thầy/cô hi vọng các em sẽ thường xuyên áp dụng những kiến thức này vào quá trình học tập và làm văn để ngày càng viết tốt hơn. Hãy chăm chỉ luyện tập để làm chủ ngòi bút của mình nhé!