Soạn Thực hành tiếng Việt trang 79 Tập 2 - Ngữ văn - Lớp 10 - Cánh diều

A. PHẦN MỞ ĐẦU

Chào các em học sinh lớp 10! Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau khám phá một chủ đề vô cùng thú vị và hữu ích trong bài Thực hành tiếng Việt trang 79, Tập 2: Lỗi ngụy biện. Trong giao tiếp, học tập và tranh luận hằng ngày, chúng ta thường xuyên gặp phải những lập luận tưởng chừng hợp lí nhưng lại ẩn chứa sai lầm về logic. Đó chính là ngụy biện. Việc nhận biết và tránh các lỗi ngụy biện không chỉ giúp các em xây dựng lập luận sắc bén, thuyết phục hơn mà còn rèn luyện tư duy phản biện, một kỹ năng mềm cực kỳ quan trọng trong thế kỷ 21. Bài học này sẽ trang bị cho các em kiến thức nền tảng về lỗi ngụy biện, cách nhận diện và sửa chữa chúng thông qua việc giải quyết các bài tập cụ thể trong sách giáo khoa. Hãy cùng bắt đầu nhé!

B. NỘI DUNG CHÍNH

I. Kiến thức trọng tâm về lỗi ngụy biện

1. Lỗi ngụy biện là gì?

Trong logic học và tư duy phản biện, ngụy biện (tiếng Anh: fallacy) là việc cố ý hoặc vô ý vi phạm các quy tắc logic trong suy luận, nhằm mục đích đánh lừa người nghe, người đọc, khiến họ tin vào một kết luận sai lầm dù các lập luận có vẻ bề ngoài rất hợp lý.

Ngụy biện là cách lập luận trông có vẻ đúng đắn, hợp logic nhưng thực chất lại sai lầm, nhằm đánh lạc hướng hoặc thuyết phục người khác chấp nhận một quan điểm không có cơ sở vững chắc.

Cần phân biệt giữa một lỗi logic thông thường và ngụy biện. Ngụy biện thường mang tính chủ đích, sử dụng các mánh khóe tâm lý và ngôn ngữ để che giấu sự yếu kém của luận điểm.

2. Tại sao cần nhận biết lỗi ngụy biện?

\n
• Nâng cao tư duy phản biện: Nhận ra lỗi ngụy biện giúp bạn đánh giá thông tin một cách khách quan, không dễ dàng bị dẫn dắt bởi những lập luận sai trái.
\n
• Tranh luận hiệu quả: Khi tranh luận, việc chỉ ra lỗi ngụy biện của đối phương là một cách mạnh mẽ để bác bỏ luận điểm của họ và củng cố lập trường của mình.
\n
• Giao tiếp minh bạch: Tránh sử dụng lỗi ngụy biện giúp bạn xây dựng những lập luận chặt chẽ, trung thực và thuyết phục hơn.
\n
• Tỉnh táo trước thông tin: Trong thời đại bùng nổ thông tin, quảng cáo, tin tức giả (fake news), kỹ năng nhận diện ngụy biện giúp bạn trở thành một người tiêu dùng thông tin thông thái.
\n

II. Hướng dẫn giải bài tập trang 79

Câu 1 (Trang 79, SGK Ngữ văn 10, Tập 2)

Yêu cầu: Trong các trường hợp sau, người nói/người viết đã mắc lỗi ngụy biện nào? Phân tích và chỉ ra lỗi đó.

a. Trường hợp a)

Nội dung: “Một chính trị gia trả lời chất vấn của quốc hội về sai phạm của ông ta trong việc quản lí ngành: 'Xin các vị hãy xem xét lại, tôi đã có 40 năm cống hiến cho đất nước, gia đình tôi có truyền thống cách mạng, đã có nhiều người hi sinh vì Tổ quốc.'”

Phân tích lỗi ngụy biện:

\n
• Tên lỗi ngụy biện: Ngụy biện đánh lạc hướng (Red Herring) hay Kêu gọi lòng thương hại (Appeal to Pity).
\n
• Giải thích: Lỗi này xảy ra khi người nói cố tình lái cuộc tranh luận sang một chủ đề khác không liên quan để né tránh trả lời vào câu hỏi chính. Ở đây, câu hỏi chất vấn là về sai phạm trong quản lí ngành, một vấn đề cụ thể liên quan đến trách nhiệm và năng lực công tác.
\n
• Cách thức ngụy biện: Thay vì giải trình về sai phạm, vị chính trị gia lại kể lể về quá trình cống hiến 40 năm, truyền thống gia đình cách mạng. Đây là những thông tin có thể gây xúc động, gợi lên sự tôn trọng hoặc lòng thương cảm từ người nghe. Tuy nhiên, chúng hoàn toàn không liên quan và không thể biện minh hay xóa bỏ sai phạm trong quản lý. Việc cống hiến không có nghĩa là không thể mắc sai lầm và không phải chịu trách nhiệm về sai lầm đó.
\n
• Kết luận: Người nói đã mắc lỗi ngụy biện đánh lạc hướng, dùng quá khứ và công lao để né tránh trách nhiệm ở hiện tại.
\n

b. Trường hợp b)

Nội dung: “Trong một cuộc tranh luận về việc có nên cho phép học sinh sử dụng điện thoại di động trong giờ học hay không, một học sinh đã phát biểu: 'Chúng ta không nên cho phép học sinh sử dụng điện thoại di động trong giờ học, vì nếu cho phép, các em sẽ lơ là việc học, chỉ lo chơi game, lướt mạng xã hội. Điều đó sẽ làm cho kết quả học tập sa sút. Kết quả học tập sa sút sẽ khiến các em không thể có một tương lai tốt đẹp.'”

Phân tích lỗi ngụy biện:

\n
• Tên lỗi ngụy biện: Ngụy biện trượt dốc (Slippery Slope).
\n
• Giải thích: Lỗi này xảy ra khi người nói cho rằng một hành động ban đầu (A) sẽ tất yếu dẫn đến một chuỗi các hệ quả tiêu cực (B, C, D,...), mà không đưa ra đủ bằng chứng cho mối liên hệ nhân quả giữa các sự kiện đó.
\n
• Cách thức ngụy biện: Lập luận này đã vẽ ra một kịch bản thảm họa theo chuỗi:
  \n
  1. Cho phép dùng điện thoại (Hành động A)
  \n
  2. → Sẽ lơ là việc học, chỉ chơi game (Hệ quả B)
  \n
  3. → Kết quả học tập sa sút (Hệ quả C)
  \n
  4. → Không có tương lai tốt đẹp (Hệ quả D)
  \n
  \n
\n
• Phân tích sâu hơn: Mặc dù việc dùng điện thoại có thể dẫn đến lơ là, nhưng không phải là tất yếu. Có thể có các quy định chặt chẽ về việc sử dụng điện thoại cho mục đích học tập. Việc kết quả học tập sa sút cũng không phải là hệ quả duy nhất và tất yếu. Và từ kết quả học tập sa sút suy ra “không thể có một tương lai tốt đẹp” là một bước nhảy logic quá xa và thiếu căn cứ. Lập luận đã cường điệu hóa hậu quả tiêu cực để gây sợ hãi, thay vì phân tích vấn đề một cách hợp lý.
\n
• Kết luận: Người nói mắc lỗi ngụy biện trượt dốc khi đưa ra một chuỗi hệ quả tiêu cực thiếu bằng chứng xác đáng.
\n

Câu 2 (Trang 79, SGK Ngữ văn 10, Tập 2)

Yêu cầu: Chỉ ra các lỗi ngụy biện trong các trường hợp sau và đề xuất cách sửa lỗi.

a. Trường hợp a)

Nội dung: “Bạn A bị sốt nên bạn B đưa cho A một viên thuốc màu xanh và nói: 'Tớ cũng đã từng bị sốt, uống thuốc này vào là khỏi liền. Cậu uống thử đi.'”

Phân tích lỗi ngụy biện:

\n
• Tên lỗi ngụy biện: Ngụy biện khái quát hóa vội vã (Hasty Generalization) hoặc Ngụy biện bằng chứng anekdot (Anecdotal Fallacy).
\n
• Giải thích: Lỗi này xảy ra khi người nói đưa ra kết luận chung dựa trên một ví dụ hoặc kinh nghiệm cá nhân quá ít ỏi, không đủ tính đại diện. Kinh nghiệm của một người (bạn B) không thể là cơ sở đáng tin cậy để áp dụng cho người khác (bạn A).
\n
• Phân tích sâu hơn: Nguyên nhân gây sốt có thể rất khác nhau (sốt virus, sốt do nhiễm khuẩn, sốt xuất huyết,...). Mỗi loại bệnh cần một loại thuốc điều trị khác nhau. Việc bạn B hết sốt sau khi uống viên thuốc màu xanh có thể chỉ là sự trùng hợp, hoặc bệnh của bạn B khác với bệnh của bạn A. Việc dùng thuốc không theo chỉ định của bác sĩ là vô cùng nguy hiểm.
\n
• Đề xuất cách sửa lỗi: Thay vì đưa ra lời khuyên thiếu căn cứ y khoa, bạn B nên hành động một cách có trách nhiệm hơn.
  Cách nói đúng: “Tớ thấy cậu bị sốt rồi. Sốt có thể do nhiều nguyên nhân. Tốt nhất cậu nên đến gặp bác sĩ để được khám và cho thuốc đúng bệnh, hoặc ít nhất hãy báo cho y tế của trường/bố mẹ cậu biết.”
\n

b. Trường hợp b)

Nội dung: “Thấy An thường xuyên bị điểm kém môn Toán, cô giáo chủ nhiệm nói với mẹ của An: 'An là một học sinh lười biếng, không chịu học hành gì cả.'”

Phân tích lỗi ngụy biện:

\n
• Tên lỗi ngụy biện: Ngụy biện khái quát hóa vội vã (Hasty Generalization) và có thể ẩn chứa Ngụy biện nguyên nhân sai (False Cause).
\n
• Giải thích: Cô giáo đã vội vàng kết luận An là học sinh lười biếng (“không chịu học hành gì cả”) chỉ dựa trên một dữ kiện duy nhất là An bị điểm kém môn Toán.
\n
• Phân tích sâu hơn:\n
  \n
  • Khái quát hóa vội vã: Việc kém một môn Toán không có nghĩa là kém tất cả các môn khác hoặc lười biếng trong mọi việc học. An có thể học rất tốt các môn Xã hội hoặc các môn năng khiếu khác.
  \n
  • Nguyên nhân sai: Cô giáo mặc định nguyên nhân của việc điểm kém là do “lười biếng”. Thực tế, có rất nhiều nguyên nhân khác có thể dẫn đến việc học kém môn Toán: mất gốc kiến thức, phương pháp học không phù hợp, không có năng khiếu với môn học, hoặc thậm chí là các vấn đề tâm lý, sức khỏe.
  \n
  \n
\n
• Đề xuất cách sửa lỗi: Cô giáo nên tiếp cận vấn đề một cách khách quan và mang tính xây dựng hơn.
  Cách nói đúng: “Thưa chị, gần đây kết quả môn Toán của cháu An không được tốt. Tôi và gia đình cần tìm hiểu xem cháu đang gặp khó khăn ở đâu, có thể là do phương pháp học chưa phù hợp hay cháu bị mất kiến thức căn bản. Chúng ta hãy cùng nhau tìm cách giúp đỡ cháu cải thiện tình hình.”
\n

Câu 3 (Trang 79, SGK Ngữ văn 10, Tập 2)

Yêu cầu: Tìm một ví dụ về lỗi ngụy biện trong đời sống (trên báo chí, trên mạng xã hội,...) và phân tích lỗi ngụy biện đó.

Hướng dẫn và ví dụ tham khảo:

Các em có thể tìm thấy rất nhiều ví dụ về lỗi ngụy biện trong các mục bình luận trên mạng xã hội, các bài viết quảng cáo, hoặc thậm chí trong các phát biểu tranh luận.

Ví dụ tham khảo:

\n
• Tình huống: Trên một diễn đàn phim ảnh, một người bình luận về một bộ phim mới ra mắt.
\n
• Nội dung bình luận: “Đạo diễn X này trước đây đã có một bộ phim thất bại thảm hại, nên chắc chắn bộ phim mới này của ông ta cũng chẳng ra gì đâu.”
\n
• Phân tích lỗi ngụy biện:\n
  \n
  • Tên lỗi ngụy biện: Ngụy biện công kích cá nhân quá khứ (Ad Hominem Tu Quoque) hoặc Khái quát hóa vội vã.
  \n
  • Giải thích: Người bình luận không hề đánh giá nội dung, kịch bản, diễn xuất hay kỹ thuật của bộ phim mới. Thay vào đó, họ tấn công vào quá khứ của đạo diễn (đã từng có phim thất bại) để phủ nhận chất lượng của sản phẩm hiện tại.
  \n
  • Phân tích sâu hơn: Một thất bại trong quá khứ không có nghĩa là tất cả các sản phẩm trong tương lai cũng sẽ thất bại. Một nghệ sĩ có thể học hỏi từ sai lầm và tiến bộ. Việc đánh giá một tác phẩm nghệ thuật phải dựa trên chính bản thân tác phẩm đó, chứ không phải dựa trên thành bại trong quá khứ của người tạo ra nó. Lập luận này là một sự quy chụp thiếu logic và không công bằng.
  \n
  \n
\n

Câu 4 (Trang 79, SGK Ngữ văn 10, Tập 2)

Yêu cầu: Viết một đoạn văn (khoảng 150 chữ) trình bày quan điểm của em về vấn đề “có nên bãi bỏ kì thi tuyển sinh vào lớp 10” hay không. (Lưu ý: Đoạn văn không mắc lỗi ngụy biện).

\n
1. Xác định rõ luận điểm: Bạn ủng hộ hay phản đối việc bãi bỏ kì thi? Hãy chọn một phía.
\n
2. Xây dựng luận cứ vững chắc: Tìm 2-3 lý lẽ logic để bảo vệ quan điểm của mình. Luận cứ phải dựa trên sự thật, số liệu (nếu có), và suy luận hợp lý. Tránh những cảm tính chung chung, những suy diễn cực đoan.
\n
3. Tránh các lỗi thường gặp:\n
   \n
   • Không công kích cá nhân: Đừng nói “Chỉ những người lười học mới muốn bỏ thi”.
   \n
   • Không khái quát hóa vội vã: Đừng nói “Bỏ thi thì tất cả học sinh sẽ chây ì”.
   \n
   • Không trượt dốc: Đừng nói “Bỏ thi → học sinh lười → chất lượng giáo dục đi xuống → đất nước suy vong”.
   \n
   • Không đưa ra lựa chọn sai lầm: Đừng nói “Hoặc là thi cử áp lực, hoặc là một thế hệ vô dụng”.
   \n
   \n
\n

Đoạn văn tham khảo (Theo quan điểm ỦNG HỘ việc duy trì kì thi):

Theo quan điểm của tôi, việc duy trì kì thi tuyển sinh vào lớp 10 ở thời điểm hiện tại vẫn cần thiết. Thứ nhất, kì thi tạo ra một thước đo chung, khách quan để đánh giá năng lực học sinh sau 4 năm THCS, đảm bảo sự công bằng trong việc tuyển chọn vào các trường THPT, đặc biệt là các trường có chất lượng cao. Thứ hai, kì thi là động lực quan trọng để học sinh nỗ lực ôn tập, hệ thống hóa kiến thức, tạo nền tảng vững chắc cho bậc học tiếp theo. Mặc dù kì thi còn gây áp lực nhất định, nhưng thay vì bãi bỏ hoàn toàn, chúng ta nên tập trung vào việc cải tiến phương thức ra đề và xét tuyển để giảm tải áp lực cho học sinh, giúp kì thi phản ánh đúng năng lực và trở nên nhẹ nhàng hơn. Việc xét tuyển hoàn toàn bằng học bạ có thể dẫn đến tình trạng thiếu công bằng do chất lượng dạy và học không đồng đều giữa các trường.

Đoạn văn tham khảo (Theo quan điểm PHẢN ĐỐI việc duy trì kì thi - ủng hộ xét tuyển):

Tôi cho rằng chúng ta nên xem xét phương án bãi bỏ kì thi tuyển sinh vào lớp 10 và thay thế bằng hình thức xét tuyển học bạ kết hợp với các tiêu chí khác. Lí do đầu tiên là kì thi này tạo ra áp lực quá lớn, gây ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe thể chất và tinh thần của học sinh. Thứ hai, việc tập trung ôn luyện cho một kì thi duy nhất có thể dẫn đến tình trạng học lệch, học tủ, làm sai lệch mục tiêu giáo dục toàn diện. Thay vào đó, việc xét tuyển dựa trên kết quả cả quá trình học tập 4 năm THCS sẽ khuyến khích học sinh nỗ lực đều đặn, toàn diện hơn. Để đảm bảo công bằng, chúng ta có thể xây dựng bộ tiêu chí xét tuyển kết hợp giữa điểm số học bạ, các hoạt động ngoại khóa và bài kiểm tra năng lực tư duy do từng trường THPT tự chủ tổ chức, qua đó giảm tải áp lực thi cử chung trên toàn xã hội.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP

\n
1. \n Câu hỏi 1: Lỗi ngụy biện là gì? Theo em, tại sao việc nhận biết và tránh lỗi ngụy biện lại quan trọng trong giao tiếp và tranh luận hằng ngày?\n

   Gợi ý trả lời: Nêu định nghĩa lỗi ngụy biện (lập luận sai logic nhằm đánh lừa). Phân tích tầm quan trọng: giúp tư duy phản biện tốt hơn, tranh luận thuyết phục, không bị thông tin sai lệch dẫn dắt, giao tiếp trung thực và hiệu quả.

   \n
\n
2. \n Câu hỏi 2: Hãy phân tích một quảng cáo mà em thấy trên truyền hình hoặc mạng xã hội. Chỉ ra các lỗi ngụy biện (nếu có) mà nhà sản xuất đã sử dụng để thuyết phục người tiêu dùng.\n

   Gợi ý trả lời: Chọn một quảng cáo cụ thể (VD: mì ăn liền, nước ngọt, mỹ phẩm). Tìm các lỗi như: kêu gọi số đông ("Hàng triệu người tin dùng"), kêu gọi thẩm quyền sai ("Chuyên gia/người nổi tiếng khuyên dùng" dù họ không phải chuyên gia lĩnh vực đó), gây sợ hãi ("Không dùng sản phẩm sẽ gặp hậu quả X, Y, Z").

   \n
\n
3. \n Câu hỏi 3: Chọn một vấn đề đang được tranh luận trong giới trẻ hiện nay (ví dụ: việc thần tượng một người nổi tiếng, áp lực từ bạn bè đồng trang lứa, định hướng nghề nghiệp). Viết một đoạn văn (khoảng 200 chữ) trình bày quan điểm của em về vấn đề đó, cố gắng tránh mọi lỗi ngụy biện.\n

   Gợi ý trả lời: Xây dựng đoạn văn với luận điểm rõ ràng, được hỗ trợ bởi 2-3 luận cứ logic, hợp lý. Dùng lý lẽ thay vì cảm tính, tránh tấn công cá nhân hoặc suy diễn vô căn cứ. Tham khảo cách viết ở Bài tập 4.

   \n
\n
4. \n Câu hỏi 4: Phân biệt lỗi ngụy biện “công kích cá nhân” (ad hominem) và lỗi ngụy biện “bù nhìn rơm” (straw man). Cho ví dụ minh họa cho mỗi lỗi.\n

   Gợi ý trả lời:\n

   \n
   • Công kích cá nhân: Tấn công vào đặc điểm cá nhân, tính cách, hoàn cảnh của người nói thay vì vào luận điểm của họ. Ví dụ: “Ý kiến của bạn về kinh tế là sai vì bạn còn chưa kiếm ra tiền”.
   \n
   • Bù nhìn rơm: Bóp méo, xuyên tạc hoặc cường điệu hóa luận điểm của đối phương để tấn công một phiên bản yếu hơn, dễ bị bác bỏ hơn. Ví dụ: A nói “Chúng ta nên ăn ít đồ ngọt lại”. B đáp “Vậy cậu muốn mọi người không bao giờ được ăn bánh kẹo, sống một cuộc đời khổ sở à?”.
   \n
   \n
   \n
\n

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Qua bài học hôm nay, chúng ta đã cùng nhau tìm hiểu về lỗi ngụy biện - những cạm bẫy logic trong lập luận. Các em đã học cách xác định các lỗi phổ biến như ngụy biện trượt dốc, khái quát hóa vội vã, đánh lạc hướng và áp dụng kiến thức để phân tích, sửa lỗi trong các bài tập cụ thể. Quan trọng hơn cả, việc nhận diện ngụy biện là một kỹ năng nền tảng của tư duy phản biện. Nó giúp chúng ta xây dựng lập luận chặt chẽ, bảo vệ quan điểm một cách thuyết phục và trở thành những người giao tiếp thông thái, có trách nhiệm. Hãy tiếp tục rèn luyện kỹ năng này bằng cách quan sát và phân tích các cuộc tranh luận, các thông điệp truyền thông trong cuộc sống hằng ngày nhé!