Viết bài nghị luận về một tác phẩm nghệ thuật - Ngữ văn - Lớp 11 - Cánh diều

A. MỞ ĐẦU: KHƠI NGUỒN CẢM HỨNG TỪ NGHỆ THUẬT

Chào các em học sinh thân mến! Cuộc sống quanh ta luôn tràn ngập những vẻ đẹp muôn màu, và nghệ thuật chính là một trong những cách tuyệt vời nhất để con người lưu giữ và biểu đạt những vẻ đẹp đó. Một bức tranh, một bản nhạc, hay một bộ phim có thể khiến chúng ta rung động, suy tư và thay đổi cách nhìn về thế giới. Tuy nhiên, làm thế nào để biến những cảm xúc, suy nghĩ ấy thành một bài văn nghị luận sắc sảo, thuyết phục? Bài học hôm nay sẽ trang bị cho các em đầy đủ kiến thức và kĩ năng, từ việc tìm hiểu khái niệm, phân tích đề, tìm ý cho đến cách viết hoàn chỉnh một bài văn nghị luận về tác phẩm nghệ thuật. Sau bài học này, các em sẽ tự tin hơn trong việc cảm thụ và trình bày quan điểm của mình về bất kì tác phẩm nào mà em yêu thích.

B. NỘI DUNG CHÍNH: HƯỚNG DẪN CHI TIẾT

1. Tri thức về kiểu bài: Nghị luận về một tác phẩm nghệ thuật

1.1. Khái niệm và mục đích

Trước hết, chúng ta cần hiểu rõ bản chất của kiểu bài này. Nghị luận về một tác phẩm nghệ thuật là dạng bài văn sử dụng lí lẽ, dẫn chứng và lập luận để làm sáng tỏ giá trị về nội dung và nghệ thuật của một tác phẩm, từ đó thuyết phục người đọc về một nhận định, đánh giá của người viết.

Mục đích chính không phải là để mô tả lại tác phẩm một cách đơn thuần, mà là để phân tích, bình giá, và bày tỏ quan điểm của bạn một cách có cơ sở. Bạn đang đóng vai một nhà phê bình nghệ thuật, dùng ngòi bút của mình để chia sẻ góc nhìn và sự cảm thụ sâu sắc.

1.2. Đối tượng của bài nghị luận

Đối tượng của kiểu bài này vô cùng phong phú và đa dạng. Đó không chỉ là văn học mà còn có thể là:

• Hội họa: một bức tranh (sơn dầu, sơn mài, lụa,...) của một họa sĩ. Ví dụ: Thiếu nữ bên hoa huệ của Tô Ngọc Vân, Phố cổ của Bùi Xuân Phái.
• Điêu khắc/Kiến trúc: một bức tượng, một công trình kiến trúc nổi tiếng. Ví dụ: Tượng đài Lý Thái Tổ (Hà Nội), Nhà thờ Đức Bà (TP.HCM).
• Âm nhạc: một bài hát, một bản nhạc không lời. Ví dụ: ca khúc Diễm xưa của Trịnh Công Sơn, bản giao hưởng Giao hưởng số 9 của Beethoven.
• Nhiếp ảnh: một bức ảnh nghệ thuật có giá trị. Ví dụ: bức ảnh Em bé Napalm của Nick Út.
• Điện ảnh: một bộ phim (phim truyện, phim tài liệu). Ví dụ: phim Mắt biếc của Victor Vũ, Ký sinh trùng của Bong Joon-ho.

Mỗi loại hình nghệ thuật có những đặc trưng riêng, đòi hỏi người viết phải có kiến thức nền tảng nhất định để phân tích cho đúng và sâu sắc.

1.3. Yêu cầu cơ bản của một bài văn nghị luận hay

Để bài viết của bạn thực sự thuyết phục, cần đáp ứng các yêu cầu sau:

1. Luận đề rõ ràng: Ngay từ mở bài, bạn phải nêu được quan điểm, nhận định chính của mình về tác phẩm. Ví dụ: "Bức tranh 'Thiếu nữ bên hoa huệ' của Tô Ngọc Vân là sự kết hợp tuyệt vời giữa vẻ đẹp thanh cao của người phụ nữ và bút pháp nghệ thuật lãng mạn, tinh tế."
2. Luận điểm mạch lạc: Các ý lớn trong thân bài phải được sắp xếp hợp lí, logic, làm sáng tỏ cho luận đề. Mỗi đoạn văn nên tập trung vào một luận điểm duy nhất.
3. Lí lẽ sắc bén, dẫn chứng xác thực: Mọi phân tích, đánh giá đều phải dựa trên những chi tiết, hình ảnh, yếu tố nghệ thuật có thật trong tác phẩm. Tránh nói suông, cảm tính không có cơ sở.
4. Cảm xúc chân thành: Dù là văn nghị luận, yếu tố cảm xúc vẫn rất quan trọng. Hãy thể hiện sự rung động, suy tư của cá nhân bạn trước tác phẩm, nhưng cảm xúc đó phải được soi chiếu qua lăng kính của lí trí và phân tích.

2. Hướng dẫn phân tích đề, tìm ý và lập dàn ý

2.1. Bước 1: Đọc kĩ và phân tích đề bài

Đây là bước đầu tiên nhưng vô cùng quan trọng. Một đề bài thường có 3 thành phần chính:

• Yêu cầu/Lệnh đề: Các từ như phân tích, cảm nhận, đánh giá, bình luận, làm sáng tỏ... Mỗi từ khóa này định hướng một trọng tâm khác nhau. "Phân tích" đòi hỏi đi sâu vào các yếu-tố-cấu-thành, "cảm nhận" cho phép bày tỏ nhiều hơn về cảm xúc cá nhân.
• Đối tượng nghị luận: Tên tác phẩm nghệ thuật cụ thể (bài hát X, bức tranh Y, bộ phim Z).
• Phạm vi/Yêu cầu phụ (nếu có): Đề bài có thể giới hạn phạm vi phân tích, ví dụ: "Phân tích vẻ đẹp hình thức trong kiến trúc chùa Một Cột" hoặc "Cảm nhận về giá trị nhân văn trong phim 'Mùi đu đủ xanh'".

Ví dụ phân tích đề: "Hãy viết bài văn nghị luận phân tích vẻ đẹp của bức tranh 'Hai thiếu nữ và em bé' của họa sĩ Tô Ngọc Vân."

• Lệnh đề: Phân tích.
• Đối tượng: Bức tranh "Hai thiếu nữ và em bé".
• Trọng tâm: Vẻ đẹp của bức tranh (bao gồm cả vẻ đẹp nội dung và vẻ đẹp nghệ thuật).

2.2. Bước 2: Tìm ý bằng cách đặt câu hỏi (Brainstorming)

Sau khi hiểu đề, hãy tự đặt ra một loạt câu hỏi để khơi gợi ý tưởng. Đây là phương pháp hiệu quả để không bỏ sót các khía cạnh quan trọng của tác phẩm.

Nhóm câu hỏi về thông tin chung:

• Tác giả là ai? Phong cách sáng tác của ông/bà có gì đặc biệt?
• Tác phẩm ra đời trong hoàn cảnh nào (thời đại, bối cảnh lịch sử, xã hội)? Hoàn cảnh đó có ảnh hưởng gì đến tác phẩm?

Nhóm câu hỏi về nội dung (Cái gì?):

• Tác phẩm mô tả/kể về điều gì? Chủ đề, tư tưởng chính là gì?
• Nhân vật/hình ảnh trung tâm là ai/cái gì? Họ có đặc điểm gì nổi bật?
• Tác phẩm gợi lên những cảm xúc, suy ngẫm gì? Thông điệp mà tác giả muốn gửi gắm là gì?

Nhóm câu hỏi về nghệ thuật (Như thế nào?):

• Với hội họa: Bố cục sắp xếp ra sao? Màu sắc chủ đạo là gì? Ánh sáng được xử lí thế nào? Đường nét mạnh mẽ hay mềm mại? Chất liệu (sơn dầu, lụa) có vai trò gì?
• Với âm nhạc: Giai điệu (vui, buồn, da diết)? Tiết tấu (nhanh, chậm)? Ca từ có gì đặc sắc (hình ảnh, ẩn dụ)? Cách hòa âm, phối khí? Giọng hát của ca sĩ?
• Với điện ảnh: Góc quay, màu phim? Kỹ thuật dựng phim (chuyển cảnh)? Diễn xuất của diễn viên? Âm thanh, nhạc phim?

Nhóm câu hỏi về đánh giá, cảm nhận:

• Đâu là điểm thành công nhất/độc đáo nhất của tác phẩm?
• Tác phẩm có giá trị gì (giá trị hiện thực, nhân đạo, nghệ thuật)?
• Tác phẩm có ý nghĩa như thế nào đối với bạn và với cuộc sống?

2.3. Bước 3: Lập dàn ý chi tiết

Sau khi có các ý tưởng, hãy sắp xếp chúng vào một dàn ý logic theo cấu trúc 3 phần. Dàn ý càng chi tiết, bài viết càng mạch lạc.

BẢNG TÓM TẮT CẤU TRÚC DÀN Ý

3. Hướng dẫn viết các phần của bài văn

3.1. Cách viết Mở bài (Khoảng 4-6 câu)

Mở bài có nhiệm vụ thu hút người đọc và giới thiệu vấn đề nghị luận. Có nhiều cách để bắt đầu:

• Mở bài trực tiếp: Giới thiệu thẳng vào tác giả, tác phẩm và nêu luận đề. Cách này ngắn gọn, rõ ràng, phù hợp khi bạn không có nhiều thời gian.
• Mở bài gián tiếp: Dẫn dắt từ một chủ đề liên quan (đề tài, phong cách nghệ sĩ, bối cảnh lịch sử...) rồi mới hướng vào tác phẩm. Cách này tạo sự tự nhiên, hấp dẫn và thể hiện sự am hiểu sâu rộng.

Ví dụ Mở bài gián tiếp cho bức tranh "Thiếu nữ bên hoa huệ":

"Tô Ngọc Vân là một trong những cây đại thụ của nền hội họa hiện đại Việt Nam, người có công lớn trong việc sử dụng chất liệu sơn dầu để diễn tả vẻ đẹp tinh tế, duyên dáng của người phụ nữ Việt. Trong số những kiệt tác của ông, 'Thiếu nữ bên hoa huệ' (1943) nổi bật lên như một biểu tượng của vẻ đẹp thanh cao, trong sáng và bút pháp nghệ thuật lãng mạn đỉnh cao. Bức tranh không chỉ là một chân dung mà còn là một bài thơ thị giác, gói trọn tâm hồn và khí chất của người phụ nữ Hà thành xưa."

3.2. Cách viết Thân bài (3-5 đoạn văn)

Đây là phần trọng tâm, nơi bạn triển khai các luận điểm đã vạch ra trong dàn ý. Mỗi đoạn văn nên có một câu chủ đề (thường ở đầu hoặc cuối đoạn) để nêu bật luận điểm.

Luận điểm 1: Giới thiệu chung và hoàn cảnh ra đời

Đoạn này cung cấp thông tin nền cho người đọc. Bạn cần nêu ngắn gọn:

• Hoàn cảnh sáng tác: Tác phẩm ra đời năm nào, trong bối cảnh xã hội nào?
• Vị trí của tác phẩm: Nó có phải là tác phẩm tiêu biểu cho giai đoạn nào đó của tác giả không?

Luận điểm 2 & 3: Phân tích Nội dung và Nghệ thuật (Trọng tâm)

Đây là hai luận điểm quan trọng nhất, có thể gộp hoặc tách thành hai đoạn riêng biệt. Khi phân tích, hãy luôn bám sát theo nguyên tắc: Nêu luận điểm -> Trình bày dẫn chứng từ tác phẩm -> Phân tích, bình luận về dẫn chứng đó.

Ví dụ phân tích nghệ thuật bức tranh "Thiếu nữ bên hoa huệ":

(Câu chủ đề) Bên cạnh vẻ đẹp nội dung, sức hấp dẫn của "Thiếu nữ bên hoa huệ" còn đến từ những đặc sắc trong bút pháp nghệ thuật của Tô Ngọc Vân. (Dẫn chứng + Phân tích) Trước hết, đó là việc sử dụng màu sắc vô cùng tinh tế. Gam màu chủ đạo là trắng, xanh, hồng được hòa quyện một cách nhẹ nhàng, tạo cảm giác trong trẻo, thanh khiết. Màu trắng của tà áo dài, của đóa hoa huệ không phải là màu trắng toát mà là trắng ngà, dịu mắt, gợi cảm giác về sự tinh khôi, thuần khiết. Bố cục của bức tranh cũng được sắp xếp khéo léo, với hình ảnh thiếu nữ nghiêng đầu duyên dáng, bàn tay mềm mại khẽ nâng niu đóa hoa, tạo nên một đường cong uyển chuyển, mềm mại. Ánh sáng được xử lí tập trung vào khuôn mặt và tà áo dài của thiếu nữ, làm nổi bật chủ thể và tạo chiều sâu cho không gian. Chính sự kết hợp hài hòa giữa màu sắc, bố cục và ánh sáng đã tạo nên một vẻ đẹp đầy chất thơ, lãng mạn cho tác phẩm.

Luận điểm 4: Đánh giá chung và nêu cảm nhận

Sau khi phân tích chi tiết, bạn cần một đoạn để tổng hợp, đánh giá lại giá trị của tác phẩm và nêu lên những suy nghĩ, cảm xúc cá nhân.

• Tóm lại, tác phẩm thành công ở những điểm nào?
• Nó đã mang lại cho bạn những suy ngẫm, rung động gì?
• Tại sao tác phẩm lại có sức sống lâu bền trong lòng công chúng?

3.3. Cách viết Kết bài (Khoảng 3-5 câu)

Kết bài có nhiệm vụ khép lại vấn đề, khẳng định lại luận đề và gợi mở những suy nghĩ sâu xa hơn.

• Tóm lược: Nhắc lại một cách ngắn gọn giá trị nội dung và nghệ thuật nổi bật nhất.
• Khẳng định: Nhấn mạnh lại luận đề đã nêu ở mở bài.
• Mở rộng: Nêu suy nghĩ về sức sống, tầm ảnh hưởng của tác phẩm hoặc liên hệ đến một vấn đề trong cuộc sống.

Ví dụ Kết bài cho bức tranh "Thiếu nữ bên hoa huệ":

"Tóm lại, bằng tài năng nghệ thuật bậc thầy và một tâm hồn nhạy cảm, Tô Ngọc Vân đã tạo nên một kiệt tác 'Thiếu nữ bên hoa huệ' bất hủ. Bức tranh không chỉ tôn vinh vẻ đẹp thanh lịch, trong sáng của người phụ nữ mà còn là một dấu son của nền hội họa lãng mạn Việt Nam. Có thể nói, vẻ đẹp ấy sẽ còn mãi lay động trái tim của những người yêu nghệ thuật, như một minh chứng cho sức sống vĩnh cửu của cái Đẹp."

4. Bài văn mẫu tham khảo

Đề bài: Viết bài văn nghị luận về bài hát "Một đời người, một rừng cây" của nhạc sĩ Trần Long Ẩn.

Mở bài

Trong kho tàng âm nhạc Việt Nam, có những ca khúc không chỉ là giai điệu mà còn là triết lí, là lời nhắn nhủ sâu sắc về lẽ sống ở đời. "Một đời người, một rừng cây" của nhạc sĩ Trần Long Ẩn chính là một tác phẩm như vậy. Với giai điệu trầm hùng, tha thiết và ca từ giàu ý nghĩa, bài hát đã đặt ra một câu hỏi lớn về sự cống hiến và giá trị của mỗi cá nhân trong mối quan hệ với cộng đồng, trở thành một trong những ca khúc có sức sống mãnh liệt qua nhiều thế hệ.

Thân bài

Bài hát ra đời trong bối cảnh đất nước sau chiến tranh, khi tất cả mọi người cùng chung tay xây dựng lại quê hương. Hoàn cảnh ấy đã thổi vào tác phẩm một tinh thần trách nhiệm và niềm tin lớn lao. Ngay từ những câu hát mở đầu, nhạc sĩ đã vẽ ra một không gian rộng lớn, hùng vĩ: "Khi nghĩ về một đời người, tôi thường nhớ về một rừng cây". Phép so sánh độc đáo này đã trở thành tư tưởng chủ đạo, xuyên suốt toàn bộ tác phẩm. Đời người cá nhân được đặt trong sự tương quan với một rừng cây rộng lớn - biểu tượng cho cộng đồng, cho đất nước. Sự so sánh này không làm cá nhân nhỏ bé đi, mà ngược lại, khẳng định mỗi cá thể là một phần không thể thiếu để tạo nên sức mạnh của cả tập thể.

Giá trị nội dung của bài hát được thể hiện sâu sắc qua triết lí về lẽ sống cống hiến. Nhạc sĩ đặt ra một loạt câu hỏi tu từ đầy trăn trở: "Ai cũng chọn việc nhẹ nhàng, gian khổ sẽ dành phần ai? Ai cũng một thời trẻ trai, cũng từng nghĩ về đời mình... Phải đâu may nhờ rủi chịu, phải đâu trong đục cũng đành". Những câu hỏi này không phải để tìm một câu trả lời đơn lẻ, mà để khơi dậy sự tự vấn trong mỗi người nghe. Nó phê phán lối sống ích kỉ, chỉ biết hưởng thụ, đồng thời đề cao tinh thần dấn thân, sẵn sàng đối mặt với gian khó vì lợi ích chung. Thông điệp này đặc biệt ý nghĩa, nhắc nhở thế hệ trẻ về trách nhiệm của mình với xã hội, rằng giá trị của một con người không nằm ở những gì họ nhận được, mà ở những gì họ đóng góp.

Để truyền tải triết lí sâu sắc đó, nhạc sĩ Trần Long Ẩn đã sử dụng những phương thức nghệ thuật vô cùng hiệu quả. Giai điệu của bài hát vừa có sự trầm lắng, suy tư ở đoạn đầu, vừa mạnh mẽ, cao trào ở điệp khúc. Sự biến chuyển trong giai điệu phản ánh sự vận động trong nhận thức: từ suy ngẫm cá nhân đến lời kêu gọi hành động mạnh mẽ. Điệp khúc "Chân lý thuộc về mọi người, không chịu sống đời nhỏ nhoi" được lặp lại như một lời khẳng định đanh thép. Ca từ bài hát giản dị, giàu hình ảnh và mang tính biểu tượng cao ("một đời người", "một rừng cây", "hạt phù sa", "dòng sông"). Chính sự hòa quyện giữa giai điệu hào sảng và ca từ triết lí đã tạo nên sức lay động mạnh mẽ, biến bài hát thành một lời hiệu triệu đầy cảm hứng.

"Một đời người, một rừng cây" không chỉ là một bài hát, mà là một bài học nhân sinh sâu sắc. Tác phẩm đã khơi dậy trong tôi niềm tự hào và ý thức về trách nhiệm của một công dân. Nó nhắc nhở tôi rằng, mỗi cá nhân, dù nhỏ bé, đều có thể góp phần tạo nên những giá trị lớn lao nếu biết sống hòa mình vào tập thể, biết cống hiến và dấn thân. Đó là vẻ đẹp của một lẽ sống cao cả, vẻ đẹp của sự thống nhất giữa "cái tôi" và "cái ta".

Kết bài

Bằng sự kết hợp hài hòa giữa nội dung triết lí và hình thức nghệ thuật đặc sắc, "Một đời người, một rừng cây" của Trần Long Ẩn đã vượt qua thử thách của thời gian để khẳng định giá trị bền vững. Bài hát là một lời nhắc nhở ý nghĩa về lẽ sống cống hiến, về mối quan hệ giữa cá nhân và cộng đồng. Mỗi khi giai điệu ấy vang lên, nó lại tiếp thêm sức mạnh, khơi dậy trong chúng ta khát vọng sống một cuộc đời có ý nghĩa, như một cái cây khỏe khoắn vươn mình trong khu rừng chung của đất nước.

C. CÂU HỎI ÔN TẬP VÀ BÀI TẬP

Dưới đây là một số đề bài để các em luyện tập. Hãy vận dụng những kiến thức và kĩ năng đã học để hoàn thành nhé!

1. Đề 1: Viết bài văn nghị luận phân tích vẻ đẹp trong bài thơ "Sóng" của nhà thơ Xuân Quỳnh (coi "Sóng" như một tác phẩm nghệ thuật ngôn từ).

   Gợi ý: Tập trung phân tích các hình tượng "sóng" và "em" để làm nổi bật vẻ đẹp tâm hồn người phụ nữ trong tình yêu: vừa dữ dội, vừa dịu êm, vừa thủy chung son sắt.

2. Đề 2: Chọn một bộ phim Việt Nam mà em yêu thích và viết bài văn nghị luận về giá trị nội dung và nghệ thuật của bộ phim đó.

   Gợi ý: Chọn một bộ phim có thông điệp rõ ràng (ví dụ: "Tôi thấy hoa vàng trên cỏ xanh", "Bố già", "Mắt biếc"...). Phân tích cốt truyện, nhân vật (nội dung) và các yếu tố như diễn xuất, quay phim, âm nhạc (nghệ thuật).

3. Đề 3: Cảm nhận của em về một bức ảnh nghệ thuật đã để lại ấn tượng sâu sắc.

   Gợi ý: Miêu tả ngắn gọn bức ảnh. Tập trung phân tích cách nhiếp ảnh gia bắt được "khoảnh khắc vàng", ý nghĩa của hình ảnh, thông điệp mà nó truyền tải và cảm xúc mà nó gợi ra trong em.

D. KẾT LUẬN & TÓM TẮT

Qua bài học hôm nay, chúng ta đã cùng nhau khám phá quy trình hoàn chỉnh để viết một bài văn nghị luận về tác phẩm nghệ thuật. Các bước cốt lõi bao gồm: phân tích đề để hiểu đúng yêu cầu, tìm ý bằng cách đặt câu hỏi đa chiều, lập dàn ý chi tiết, và cuối cùng là triển khai viết theo bố cục ba phần chặt chẽ. Hãy nhớ rằng, một bài văn hay là sự kết hợp giữa lí lẽ sắc bén, dẫn chứng xác thực từ tác phẩm và những rung cảm chân thành của người viết. Nghệ thuật là vô tận, và khả năng cảm thụ của mỗi chúng ta cũng vậy. Đừng ngần ngại bày tỏ quan điểm và chia sẻ góc nhìn của mình, bởi đó chính là cách để làm cho nghệ thuật trở nên sống động và gần gũi hơn. Chúc các em thành công!